İbn Battûta’nın Seyahatnâmesi Işığında XIV. Yüzyılda Sağlık ve Tıp
Anahtar Kelimeler:
Orta Çağ, Tıp, Sağlık, Seyahatnâme, İbn BattûtaÖzet
Bir seyyahın gözlemleri ve bu sayede yazdığı eseri, söz konusu dönemin yaşantısı hakkında detaylı bilgiler sunan önemli kaynaklar arasında yer alır. Bu sayede asırlar önce yaşamış toplumların sosyal, kültürel, siyasî, dinî birçok alanı hakkında bilgi edinmek mümkün olmakta, genel veya özel tarih kitaplarının yer vermediği pek çok hususa dair malumata ulaşılabilmektedir. XIV. yüzyılda yaşamış olan İbn Battûta’nın otuz yıla yakın süren seyahati sırasında edindiği bilgi ve tecrübelerinin aktarıldığı Seyahatnâmesi de bu yönüyle oldukça önemlidir. Marko Polo’dan çok daha geniş bir alanı dolaşmasının yanında önemli kültür merkezlerinde bulunması nedeniyle İbn Battûta, Orta Çağ’ın en büyük seyyahı olarak kabul edilir. Bazılarında uzun bazılarında kısa süre içlerinde yaşayarak hayatlarını gözlemlediği toplumların mücadele ettiği veba, sıtma, cüzzam gibi hastalıklardan; hastaların tedavi amacıyla müracaat edebileceği müesseselerden; tıbbî tedavi dışında bazı yöntem ve uygulamalarla hastalıklarına çare arayışlarından; çeşitli bitkilerin hangi hastalıkta nasıl kullanıldığından; devrin insanlarının sağlıklı ve temiz olmak için neler yaptıklarından bahsetmektedir. Buna göre İbn Battûta en çok veba özellikle de kara veba hastalığını anlatmakta, birkaç kez yakalandığı sıtmaya değinmektedir. Vebayla ilgili kayıtlar özellikle Mısır, Suriye gibi Memlûk Devleti toprakları, Delhi, Mutra başta olmak üzere Hindistan’daki Delhi-Türk Sultanlığı toprakları; biraz da Endülüs’te yaşananlardan oluşmaktadır. Sıtmadan ise Cezayir, Tüster, Maldiv Adaları’ndaki gözlemlerini aktarırken bahsetmektedir. Seyyah’ın bilgi verdiği hastaneler arasında Kahire’de XIII. yüzyılda Memlûk Sultanı el-Melikü’l-Mansûr Seyfeddin Kalavun tarafından inşa ettirilen ve bu nedenle Bîmâristân-ı Kalavun veya Bîmâristân-ı Mansûr adıyla anılan hastanenin önemli bir yeri vardır. Bu hastane; cami, medrese, türbe ve bimâristândan oluşan bir külliye içerisinde yer alıyordu. Bundan başka Halep, Çin, Bağdat, Nusaybin gibi yerlerde hastaneler bulunduğuna, Merînî hükümdarının hastane yapımındaki hassasiyetine yer veren İbn Battûta, bu yapılardan bazılarını mimarî yönüyle de tanıtır. Hastalıklardan kurtulmak için müshil etkisi yapan ilaçların kullanılmasına, bu sayede vücudun hastalıktan arınacağına değinmekte, bizzat kendisinin bu şekilde şifa bulduğuna vurgu yapar. Mali’deyken mide rahatsızlığı nedeniyle kullandığı, mideyi boşaltmak için kullanılan beyder; dişleri sağlamlaştırmak, ağzın hoş kokmasını sağlamak amacıyla tenbûl ve fevfel ile birlikte çiğnenen nevre yaprağı; Hintliler için oldukça kıymetli olup hediye edilmesinin altından daha makbul görüldüğü, ağıza hoş koku vermesi, hazmı kolaylaştırması nedeniyle tercih edilen, cariyelerin sıkça tükettikleri tenbûl; kandillerde kullanılan, saçların gür ve parlak olması için kadınlar tarafından tercih edilen nârgîl/hindistan cevizi; çok tüketildiği takdirde baş ağrısı yapan mehvâ; cinsel gücü artırması yönüyle tercih edilen demir tozu gibi ürünler hakkında bilgi verir. Orta Çağ insanı tabipler ve onların tavsiye ettiği ilaçlar yoluyla şifa aramaktan başka inançları gereği yaptıkları dualarla da hastalıklardan kurtulmaya çalışmışlardır. Özellikle toplumu derinden etkileyen kara veba gibi salgınlarda toplu olarak dualar edildiği, farklı din mensuplarının bu amaçla bir araya geldikleri anlaşılmaktadır. Bununla ilgili Dımaşk halkının üç gün oruç tuttuktan sonra mescitte bir araya geldiği, saatlerce Allah’a yalvarıp yakardığı, bu sırada Yahudi ve Hıristiyanların da kutsal kitapları ile dua merasimine katıldıkları anlatılır. Bu makalede sözü edilen kayıtlar incelenerek seyahatnâmelerin tarih ve tıp tarihi alanına sunduğu katkı hakkında farkındalık oluşturulmaya çalışılmaktadır.
Referanslar
Atmaca, Esra. Kara Veba- Memlükler’de Salgın ve Toplum (749/1348-49). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2021.
Aykut, A. Said. “İbn Battûta”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/361-368. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Behrens-Abouseif, Doris. “Kalavun Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/228-229. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Çetin, Altan. “İbn Battûta’ya Göre XIV. Asır Türk ve İslâm Dünyasında Yemek Kültürü”, XVI. Türk Tarih Kongresi 20-24 Eylül 2010 Ankara, Kongreye Sunulan Bildiriler III. Cilt, Selçuklu Devleti ve Beylikler Dönemi Tarihi, s. 1-26.
Gazzî, Kâmil el-Bâlî el-Halebî. Nehrü’z-Zeheb fî Târîhi Haleb. nşr. Mahmûd Fâhûrî-Şevki Şa‘s. 2. Baskı. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem 1991-1992.
Genç, Özlem. “Kara Ölüm: 1348 Veba Salgını ve Ortaçağ Avrupa’sına Etkileri”. Tarih Okulu 10 (2011), 123-150.
İbn Battûta. İbn Battûta Seyahatnâmesi. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
İbn Battûta. Rıhletü İbn Battûta/Tuhfetü’n-Nazzâr fî Garâibi’l-Emsâr ve ‘Acâibi’l-Esfâr. 2 Cilt. Matbaatü’l-Hayriyye, 1322.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed. ed-Dürerü’l-Kâmine fî A‘yâni’l-Mieti’s-Sâmine. 4. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1993.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn b. Şihâbüddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. 14 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1992.
İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Kavak, Abdulcebbar. “Seyyah İbn Battûta’nın Gözüyle 14. Asır İran Toplumunda Tasavvufî Hayat”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11/25, 432-456.
Kırkıl, Emin. Selçuklu Döneminde Halep. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 1999.
Kortel, S. Haluk. “Tuğluklular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/333-336. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Kurtuluş, Rıza. “Şüşter”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/276-277. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Littman, Robert J. “The Plague of Athens: Epidemiology and Paleopathology”, Mount Sinai Journal of Medicine 76 (2009), 456-467.
Macit, Yunus. Seyahatnâmelerde Hadîs Kültürü: İbn Battûta Örneği”. Turkish Studies = Türkoloji Araştırmaları: International Periodical fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2012, VII/3, 2815-2836.
Makrîzî, Ebü’l-Abbas Takıyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkadir. es-Sülûk li-Ma‘rifeti Düveli’l-Mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
Mc.Neill, William H., Plagues and Peoples. Oxford: Basil Blackwell, 1988.
Muti‘ el-Hâfız, Muhammed. “el-Bîmâristâni’n-Nûrî bi-Haleb ve Vakfiyetuhû”. Awraq. 3/6. Madrid 2002.
Öz, Şaban. “Siyer Kaynağı Olarak Seyahatnameler – İbn Battûta Seyahatnamesi Örneği”. ASD: Akademik Siyer Dergisi = Journal of Academic Sirah, 2021, II/3, s. 2-19.
Palalı, M. Zeki. “Cüzzam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/150-152. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzzeddîn Aybeg b. Abdillâh. A‘yânü’l-‘Asr ve A‘vânü’n-Nasr. thk. Ali Ebû Zeyd vd. 5 Cilt, 1998.
Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzzeddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. 29 Cilt. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1934.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebû Bekir, Mâ Ravâhü’l-Vâ‘ûn fî Ahbâri’t-Tâ‘ûn, thk. Muhammed Ali el-Bâr (Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1997), 20-21.
Taş, Aydın. “Seyahatnâmelerde Fıkıh Kültürü: İbn Battûta Örneği”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014, XIV/2, 423-492.
Thukydides, Peloponnessos Savaşları. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Belge Yayınları, 2019.
Varlık, Nükhet. Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba 1347-1600. çev. Hazal Yalın. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
Yalçın, M. Fatih. “Memlükler Döneminde Kalavun Hastanesi”. The Journal of Academic Social Science Studies, Autumn I 2018, 70/325-337.
https://tr.khanacademy.org/science/health-and-medicine/infectious-diseases/malaria/a/what-is-malaria
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2022 Esra Atmaca
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
Dergimizde yayımlanan makaleler, 