İzmir’deki Kolera Salgınlarına Dair Bazı Tespitler (1831-1916)

Erol Karcı

Yazarlar

Erol Karcı Çankırı Karatekin Üniversitesi

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Kolera, İzmir Pandemi, Salgın Hastalık

Özet

İsimleri ve ortaya çıktıkları dönemler farklı olmakla birlikte salgın hastalıklar tarih boyunca insan ölümlerinde önemli rol oynamıştır. Salgın hastalık denildiğinde akla ilk gelen şüphesiz vebadır. Bu durumun nedeni, vebanın Avrupa’da hüküm sürdüğü dönemde yarattığı tahribattır. Veba, 17. yüzyılın sonlarından itibaren Batı Avrupa için bir sorun olmaktan çıkmıştır. İlerleyen süreçte onun yerini alacak olan kolera ise 1817’ye kadar Hindistan coğrafyasının mahalli bir hastalığı idi. Bu tarihten sonra Hindistan dışına da yayılan kolera, 19. yüzyılda büyük pandemiler yapmış ve çok sayıda insanın hayatını kaybetmesine neden olmuştur. Önemli ticaret yolları üzerinde bulunan Osmanlı Devleti ve onun Anadolu’ya açılan ticaret kapısı niteliğindeki İzmir, 19. yüzyılda birçok kolera salgını ile karşılaşmıştır. İzmir’de ilk kolera salgını 1831’de görülmüş ve çok sayıda can kaybına neden olmuştur. Bu salgına dair Avrupalı doktorların gözlemleri dikkat çekicidir. İzmir’in karşılaştığı ikinci kolera salgını ise 1848’de meydana gelmiş ve büyük paniğe neden olmuştur. Bu panik yaklaşık 50.000 kişinin şehri terk etmesine yol açmıştır. Kırım Savaşı’nın etkisiyle İzmir’e bulaşan kolera 1852-1859 yılları arasında yeni bir salgın dalgasına neden olmuştur. Ancak bu dönemdeki salgın sınırlı kalmıştır. Varlığı 6 Temmuz 1865’te resmen ilan edilen kolera ise başta Museviler olmak üzere şehrin bütün sakinleri arasında can kaybına neden olmuştur. Dönemin İzmir Valisi Mehmet Raşit Paşa, bu salgın sırasında başarılı hizmetlerde bulunmuştur. 1892-1895 yılları arasında neredeyse koleranın uğramadığı Osmanlı şehri yoktur. 1893 yılının yaz aylarında kolera İzmir’i bir kez daha ziyaret etmiştir. Hıfzıssıhha Başmüfettişi Bonkowski Paşa, incelemeler yapıp ve gerekli tedbirleri alması için İzmir’e gönderilmiştir. Onun tespitleri ve çalışmaları salgının önünün alınmasında etkili olmuştur. İzmir’deki kolera salgınları sırasında hayırseverlik ve insaniyet dolu bazı örnek davranışlar da görülmüştür. Ancak belirtilmesi gereken bir husus kolera salgınlarının şehrin demografik yapısına olduğu gibi ekonomisine de zarar verdiğidir. Çalışmamızda İzmir’de görülen belli başlı kolera salgınları hakkında ana hatlarıyla bilgiler vermek amaçlanmıştır. Ayrıca salgınlar sırasında dikkatimizi çeken bazı hususlara da yer verilmiştir. Çalışmamızda kaynak olarak konumuza ilişkin Osmanlı Arşiv belgeleri ve araştırma eserleri kullanılmıştır.

Referanslar

Arşiv Belgeleri

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)

Babı Asafî, Mektubi Kalemi, (BOA. A.} MKT.) 145/25; 137/91.

Babıâli Evrak Odası (BOA. BEO.) 4209/315661.

Dahiliye Kalem-i Mahsus (BOA. DH.KMS.) 40/24.

Dahiliye, İdare, (BOA. DH. İD.) 57/9; 165/21; 165/23.

Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (BOA. HR. MKT.) 84/88; 85/4.

Hariciye Nezareti Siyasi (BOA. HR.SYS.) 2029/10.

Hariciye Nezareti, Tercüme Odası (HR. TO.) 410/31; 410/30.

İrade Dosya Usulü (BOA. İ. DUİT.) 84/54.

Meclis-i Vükela Mazbataları (BOA. MV.) 179/99.

Sadaret, Meclis-i Vala Evrakı, (BOA. A.} MKT. MVL.) 10/76.

Sadaret, Mühimme Kalemi Evrakı (BOA. A.} MKT.MHM.) 338/39; 338/49; 560/7.

Sadaret, Umum Vilayat Evrakı (BOA. A.} MKT.UM.) 116/78; 167/8.

Kitaplar

Ayar, Mesut, Osmanlı Devleti’nde Kolera, İstanbul Örneği (1892-1895), Kitabevi Yayınları, İstanbul

Beyru, Rauf, 19. Yüzyılda İzmir’de Sağlık Sorunları ve Yaşam, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir 2005.

Karayaman, Mehmet, 20. Yüzyılın İlk Yarısında İzmir’de Sağlık, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir 2008.

Karcı, Erol, Doktor Kasım İzzeddin Bey ve Mekke’de Kolera Salgınları (1893-1896), Sonçağ Akademi Yayınları, Ankara 2020.

Pollitzer, R., Cholera, World Health Organization Monograph Series, Geneva 1959.

Sezen, Tahir, Osmanlı Yer Adları Sözlüğü, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 2017.

Umur-ı Tıbbiye-i Mülkiye ve Sıhhiye-i Umumiye, Umur-ı Tıbbiye-i Mülkiye ve Sıhhiye-i Umumiye ile Ona Merbut Müessesat-ı Fenniye ve Sıhhiyenin İcraat ve Mesaisi, 1326 ve 1327 Senelerinde Memalik-i Osmaniye’de Zuhur Eden Koleraya Dair Malumat-ı İhsaiye ve Bu Babda İttihaz Olunan Tedabir, Selanik Matbaası, Dersaadet 1328.

Yıldırım, Nuran, “Büyük Kolera Salgını (1865) ve Mabeyn-i Hümayun Eczacısı Vincent Péche ile Robert Kolej’den Cyrus Hamlin’in Kullandıkları Antikolerik Terkipler”, 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastalıklar, Hastaneler, Kurumlar, Sağlık Tarihi Yazıları-I, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.

Yıldırım, Nuran, “Su ile Gelen Ölüm: Kolera ve İstanbul Suları”, 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastalıklar, Hastaneler, Kurumlar, Sağlık Tarihi Yazıları-I, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.

Makaleler

Adak, Ufuk, “Doğu Akdeniz’de Salgın Hastalıklarla Mücadele: Klazomen (Urla) Tahaffuzhanesi”, Cihannüma, Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S. VII/2, Aralık 2021, 131-156.

Asker, Ahmet, “Alman Konsolosluk Raporlarına Göre 1911-1914 Yılları Arasında Osmanlı Liman Kentlerinde Kolera”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 22, 1, 2021, 51-69.

Berci, İbrahim, “İzmir’de Kolera Salgınları (1910-1912)”, Tarih ve Günce, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, S. 9, 2021/Yaz, 363-398.

Beyru, Rauf, “XIX. Yüzyıl İzmir’inde Salgın Dönemleri ve Yaşam”, İzmir’in Sağlık Tarihi Kongresi, 1-3 Aralık 2005, Bildiriler, Editörler: Eren Akçiçek-Onur Kınlı, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Ege Üniversitesi İzmir Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayını, İzmir 2009.

Çil, Hikmet, “Hıfzıssıhha Umum Başmüfettişi Charles Bonkowski Paşa’nın Osmanlı Türkiye’sinde Başgösteren 1893-1895 Kolera Salgını Sırasında Aldığı Sağlık önlemleri”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 24, 1, 2023, 105-137.

Eraksoy, Haluk, “Beşinci Kolera Pandemisi (1881-1896): Geriye Ne Kaldı?”, Klimik Dergisi, C. 24, S. 2, 2011, 75.

Karcı, Erol, “Osmanlı Devleti’nde Bakteriyoloji Öğretiminin Öncüsü Doktor Hamdi Aziz Paşa ve 1902-1904 Irak Kolerasına Dair Tespitleri”, SUTAD, Ağustos 2020, S. 49, 399-417.

Menekşe, Metin, “İzmir’de Kolera Salgını ve Etkileri (1893)”, TAD, C. 39, S. 67, 2020, 385-433.

Töre, Okan, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bulaşıcı Hastalıklarla Savaşım”, Klimik Dergisi, 34 (1), 2021, 1-12.

Unat, Ekrem Kadri, “Osmanlı İmparatorluğunda 1910-1913 Yıllarındaki Kolera Salgınları ve Bunlarla İlgili Olaylar”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, Editör: Nil Sarı, İstanbul 1995, 55-65.

Yılmaz, Özgür, “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, VI/1, 2017, 23-55.

Yılmaz, Özgür, “İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı: Avrupalı Hekimlerin Gözüyle 1865 Kolera Salgını”, Tarih ve Günce, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Dergisi, S. 8 (2021/Kış), 85-128.

Tezler

Karcı, Erol, Osmanlı Hükümetlerinin Sağlık Politikaları (1908-1914), Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Tokat 2017.

İnternet Kaynakları

https://archive.org/details/jstor-4566319/page/n1/mode/2up (Erişim.30.10.2024).

https://archive.org/details/jstor-4566868/page/n1/mode/2up (Erişim: 1.11.2024).

https://www.jstor.org/stable/4566006 (Erişim: 1.11.2024).

https://www.jstor.org/stable/4566526 (Erişim: 1.11.2024).

https://www.jstor.org/stable/4566747 (Erişim: 1.11.2024).