Artuklu Döneminde Tıp Faaliyetleri

Yazarlar

  • Ceren ARSLAN ÖZÜDOĞRU hitit üniversitesi

Anahtar Kelimeler:

artuklu, tıp, tababet, tabip, medrese, darüşşifa

Özet

Oğuzların Döğer boyuna mensup olan Artuklular, Selçuklu ordusuyla birlikte Anadolu’ya gelmiş, onların hizmetinde uzun yıllar bulunmuş ve mühim vazifelerde görev almışlardır. Selçuklu Devleti’nin zayıflamasıyla oluşan otorite boşluğunda 1092 yılında önce Hısn-ı Keyfa Artukluları daha sonra 1106’da Mardin Artukluları son olarak 1112’de ise Harput Artukluları adı altında müstakil beylikler olarak Anadolu’nun güneyinde kurulmuştur. Devlet yönetimi ve işleyişi olarak Türk gelenek ve göreneklerine bağlı kalmışlar, beylik olarak bir çatı altında bulundukları dönem çok sınırlı olsa da ayrı beylikler olarak benzer siyasi ve kültürel hayat yaşamışlardır. Hâkimiyet kurdukları Diyarbakır (Amîd), Mardin, Silvan (Meyyâfârikîn), Nusaybin, Kızıltepe (Düneysir-Koçhisar), Hasankeyf (Hısn-ı Keyfa) ve Harput’ta inşa ettikleri medrese, darüşşifa, kütüphane gibi kurumlarla bilimin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Artuklu hükümdarları Türk hükümdarlarının genel adetlerine bağlı kalarak ilim adamlarını desteklemiş, çeşitli kurumlar kurup onları vakıf sistemiyle uzun yıllar ayakta tutmayı başarmışlardır. Artuklu medreselerinde İslami ilimler dışında tıp, felsefe, mantık gibi pozitif ilimlerin de okutulduğu bilinse de tıp eğitiminin nasıl verildiği hususunda bilgiler kısıtlıdır. Artukluların yakın ilişkide oldukları Zengî, Eyyûbî ve Selçuklu Devletli ile paralel bir uygulama yaptıkları düşünülür. Bu devletlerde görev almış Artuklu topraklarında yetişmiş tabiplerin varlığı bunu desteklemektedir. Artuklu döneminde yetişen hekimlerin büyük çoğunluğunun Bağdat, Halep ve Musul gibi şehirlerde yüksek öğrenim aldıkları tarihi kayıtlarda geçmektedir. Mardin, Diyarbakır ve Düneysir gibi beyliğin önemli şehirlerinde tıp ilminin konuşulup tartışıldığı ve toplantıların yapıldığı, bu konuda eserlerin telif edildiği bilinmektedir.

Artuklular Silvan, Harput ve Mardin’de darüşşifa (hastane) inşa etmişlerdir. Mardin’deki darüşşifa bunlardan en önemlisidir. Dönemin ünlü hekimlerinin görev aldığı darüşşifa 19. yüzyılın başına kadar hizmet vermiştir. Artuklu döneminde çok sayıda tabip yetişmiştir. Bu tabipler kendi ülkeleri dışında dönemin ilim merkezleri olan Bağdat, Şam, Halep ve Musul gibi şehirlerde hizmet vermiştir. Bunun yanında Artuklu toprakları dışarıdan gelen tabiplere de ev sahipliği yapmıştır. Dönemin ünlü bilim adamı el-Cezerî Diyarbakır Artuklu Sarayı’nda görev aldığı sürede Artuklu hükümdarı Nasiruddin Mahmud’un isteğiyle kaleme aldığı kitabı “Kitâb fî Maʿrifeti’l-ḥiyeli’l-hendesiyye’de tıp alanına hizmet eden çeşitli aletler tasarlamıştır. Onun yaptığı bu çizimler dönemin ilmi çalışmalarının düzeyi hakkında belge niteliği taşırken Artukluların tıp alanına katkılarını gözler önüne sermektedir. Bu çalışmada, Artukluların 1092 yılında kuruluşundan 1409 yılında yıkılışına kadar geçen sürede genel olarak tıp ilmi içerisine giren konular ele alınmaya çalışılmıştır.

Referanslar

Acıduman, Ahmet. “Muhezzebu’d-dīn b. Hubel el-Baġdādī’nin Kitābu’l-Muḫtārāt fī’ṭ-Ṭıbb’ında Yaşlıların Tedbiri Üzerine”. Lokman Hekim Dergisi 10/1 (2020), 115-123. https://doi.org/10.31020/mutftd.649006

Acıduman, Ahmet - Tuzcu, Kemal. “Meyyâfârikîn Bîmâristânı Üzerine Bazı Yeni Bilgiler Işığında Bir Değerlendirme”. Belleten 80/289 (Aralık 2016), 741-756. https://doi.org/10.37879/belleten.2016.741

Ağırakça, Ahmet. “Mardinli Bazı İlim Adamları”. 257-266. İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi, 2006.

Alper, Ömer Mahir. “İbnü’s-Salâh, Ebü’l-Fütûh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/197-198. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.

Alptekin, Coşkun. “Artuklular”. Artuklular. III/415-418. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1992.

Altun, Ara. Mardin’de Türk Devri Mimarisi. İstanbul, 1971.

Artuk, İbrahim. Mardin Artukoğulları Tarihi. İstanbul, 1934.

Aslan, Ahmet. “Artuklu Döneminde Mardinli İki Şair: İbnu’s Saffar el-Mardini ve İmadu’d-din ed-Düneysiri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2010), 15-36.

Aslan, Ahmet. “Artuklular Döneminde Mardin’de Edebiyat Çevresi ve Mardinli İki Şair: İbn es-Saffar el-Mardini ve İmadu’d-din Ed-Duneysiri”. ed. İbrahim Özcoşar. Makalelerle Mardin IV Önemli Simalar Dini Topluluklar IV (2007), 10-28.

Aslan, Ahmet. “Artuklular Zamanında Düneysir (Kızıltepe)’de Arap Edebiyatı Çevresi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/20 (Aralık 2008), 259-281.

Attar, Aygün. “Artuklular Döneminde Mardin”. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi IV/1 (2006), 1-29.

Bakır, Abdulhalik. “Türk-İslam Dünyasının Geç Dönemlerinde Tıp Kültürü ve Çalışmaları”. Selçuklu Medeniyeti Araştırma Dergisi 3 (2018).

Bakkal, Ali. “İslam’ın Doğuşundan Artuklular Döneminin Sonuna Kadar Mezopotamya’da Tıp Eğitimi ve Hastaneler”. ed. İbrahim Özcoşar. I/427-454. Mardin: Mardin Valiliği, 2007.

Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 3.Baskı., 2016.

Belâzurî. Fütûhu’l Büldân. çev. Mustafa Fayda. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.

Bosworth, Clıfford Edmund. Doğuşundan Günümüze İslam Devletleri. çev. Hande Canlı. İstanbul: Kaktüs Yayınları, 1.baskı., 2005.

Bulduk, Abdulgani Fahri. Mardin Tarihi. ed. Burhan Zengin. Batman, 1999.

Çirak, Bekir - Yörük, Abdülkadir. “Mekatronik Biliminin Öncüsü İsmail el-Cezeri”. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4 (2015), 175-194.

Danık, Ertuğrul. Ortaçağda Harput. Ankara, 2001.

Dirier Başabaş, Ayten - İnan, Cemil. “Türkiye’de İlk Tıp Fakültesi’ni Mardin’de Artuklular Kurdu”. Journal of Islamicjerusalem Studies 3/20 (2020), 337-351.

Durusoy, Ali. “Fahreddin el-Mardînî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/86-87. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.

Erdem, İlhan. “Artuklu Uygarlığı ve Türkmenler”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 29/Özel Sayı-1 (2009), 236-242.

Fazlıoğlu, İhsan. “Mardînî, İsmâil b. İbrâhim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/53. Ankara: TDV Yayınları, 2003.

Göyünç, Nejat. 16.Yüzyılda Mardin Sancağı. Ankara, 1991.

Günal, Veysi. Mardin İlindeki Artuklu ve Süryani Tarihsel Mirasının Coğrafi Dağılışı = Geographical Distriburion of Artuqy and Syriac Historical Heritage in Mardin Province. II.cilt/315-336. Mardin, 2008.

Güneş, Hüseyin Haşimi. Abdüsselam Efendi’nin Mardin Tarihi. İstanbul, 2007.

İbn’ül Ezrak. Meyyafarikin ve Amid Tarihi. çev. M.E. Bozarsalan. İstanbul, 1975.

İzgi, Cevat. “İbn İlalmış”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/90-91. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.

Kâhya, Esin. “Artuklu Döneminde Bir Bilim Adamı: Abdüllatif Bağdadi”. I/457-466. Mardin: Mardin Valiliği, 2007.

Kâhya, Esin. “Artuklular Zamanında Yaşamış Bir Bilim Adamı Cevberi”. 3/75-82. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010.

Kaya, Mahmut. “Abdüllatîf el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/254-255. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.

Kayhan, Hüseyin. “Selçuklular Devrinde Tıp Bilimi ve Hekimler Hakkında Notlar”. History Studies 3 (2011), 156-163.

Keleş, Bahattin. “Nizamiye Medreselerinde Tıp Eğitimi ve Uygulama Hastaneleri”. Darüşşifa İslam Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/1 (Haziran 2022), 16-26.

Kesik, Muharrem. “Selçuklular’da Sağlık, Sağlık Kurumları ve Tıp Eğitimi”. Tarih Dergisi- Turkish Journal of History 71/1 (2020), 115-144. https://doi.org/10.26650/TurkJHist.2020.008

Keskinbora, Hıdır Kadircan. “Artuklular’da Bilim ve Sağlık”. 1/491-514. Mardin: Mardin Valiliği, 2007.

Keskinbora, Hıdır Kadircan. “Mardin’de Emüniddin Maristanı ve O Dönemdeki Darüşşifalar”. 211-220. İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi, 2006.

Küyel, Mubahat Türker. “Tarih Yöntemi Bilincine Misal olarak Bir Artuklu Hizmetlisi : ibn Uş-Şalah”. 2/665-678. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1976.

Merçil, Erdoğa. Müslüman Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 15.basım., 2021.

Ökten, Sadettin. “Cevberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/442-443. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.

Ökten, Sadettin. “Cezerî, İsmâil b. Rezzâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/505-506. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.

Özervarlı, Kamiran. “Artuklular’da İlim ve Ebu’l-İzz el-Cezeri”. II/11-32. Mardin: Mardin Valiliği, 2007.

Öztürk, Levent. İslam Dünyasında Hastaneler. İstanbul: Siyer Yayınları, 1.Baskı., 2018.

Roux, Jean Paul. Eski Türk Mitolojisi. çev. Musa Yaşar Sağlam. Ankara: BilgeSu, 3.Baskı., 2020.

Sargutan, Erdal. “Selçuklularda Tıb ve Tıb Kuruluşları”. Vakıflar Dergisi 11 (1976), 313-322.

Sevim, Ali. “Artukluların soyu ve Artuk Bey’in siyasi faaliyetleri”. Belleten 26/101 (1962), 121-146.

Sevim, Ali. “Artukoğlu İlgazi”. Belleten 26/104 (1962), 649-692.

Sevim, Ali. “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”. Belleten 26/103 (1962), 501-520.

Sümer, Faruk. “Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler Mi Geldi?” Belleten 24/96 (Ekim 1960), 567-594.

Bedi’uz-Zaman Ebu’l-’İzz İsma’il b.er-Rezzaz el-Cezeri. el-Cami’ Beyne’l-’İlm ve’l-’Amel en-Nafi’fi es-Sınaati’l-Hiyel. çev. Sevim Tekeli vd. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2.baskı., 2021.

Terzioğlu, Arslan. “Yerli Ve Yabancı Kaynaklar Işığında Selçuklu Hastaneleri Ve Tababetinin Avrupa’ya Tesirleri”. Yeni Türkiye 91 (2016), 607-624.

Tomar, Cengiz. “İbn İlalmış’ın ‘Hilyetü’s-Seriyyîn Min Havvâsi’d-Düneysiriyyîn’ Adlı Eserine Göre Artuklular Döneminde Düneysir’de İlim Hayatı”. ed. İbrahim Özcoşar. II/1-8. Mardin: Mardin Valiliği, 2007.

Turan, Osman. Doğu Anadolu’da Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 9.baskı., 2011.

Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 23. Basım, 2020.

Ünver, Süheyl. “Artıklılar Kütüphaneleri Hakkında Yeni Tetkikler”. 9/221-226. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1948.

Ünver, Süheyl. Selçuk Tababeti. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1940.

Ünver, Süheyl - Bayrı, Halil. “Artuk Oğulları ve Mardi̇ndeki Hastahaneleri”. Türk Tıb Tarihi Arkivi 5/17 (1940), 27-32.

Vâth, Gerhard - Ersan, Çev Mehmet. “Artuklu Beyliğinin Yönetimi”. Türk Dünyası İnceleme Dergisi m (1999), 233-260.

Yardımcı, Yusuf Metin. “Mardin Artuklulaında Siyasi İlişkiler”. 1/269-284. Mardin: Mardin Valiliği, 2007.

“Kaynaklara Göre Artuklu Devlet Teşkilatı”. XI. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler. II/723. Ankara, 1994.

İndir

Yayınlanmış

2023-06-30 — 2024-04-23 tarihinde güncellendi

Sürüm

Nasıl Atıf Yapılır

ARSLAN ÖZÜDOĞRU, C. (2024). Artuklu Döneminde Tıp Faaliyetleri. DARUŞŞİFA İSLAM TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ, 2(1), 1–16. Geliş tarihi gönderen https://dasitad.com/index.php/darussifa/article/view/45 (Original work published 30 Haziran 2023)

Sayı

Cilt 2 Sayı 1 (2023): DARUŞŞİFA- İSLAM TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

Bölüm

Araştırma Makalesi

Lisans

Telif Hakkı (c) 2023 Ceren ARSLAN ÖZÜDOĞRU

Creative Commons License

Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.