Abbâsîlerde Büveyhî Hâkimiyeti Sonuna Kadar Bağdat Merkezli Sağlık Kuruluşları
Anahtar Kelimeler:
İslâm Tarihi, Abbâsîler, Bağdat, Tıp, HastaneÖzet
İnsan sağlığı, ademoğlunun varoluşundan itibaren yaşamın her anında çok önemli olmuş ve sonsuza dek de hayatî olmaya devam edecek bir olgudur. Tarih boyunca insanlar, hastalıklardan kurtulma, şifa arama, sağlıklı bir yaşam için tedavi arayışı içerisinde olmuşlardır. İnsanların bu arayışları ve çabaları sonucunda buldukları çözümler ise tıp ilminin ilk bilgilerini ve temelini oluşturmuştur. Bu bilgi ve birikimler, Antik Yunan, Roma, Hint ve Sâsânî medeniyetlerinden etkileşimle birlikte sentezlenerek gelişme göstermiştir. Bu bilgi birikiminin etkisiyle İslâm tarihi döneminde tıp bilimi; İslâmiyet’in doğuşuyla ortaya çıkmaya başlamış, Emevîler Dönemi ile önemli atılım gerçekleştirmiş, Abbâsîler Dönemi’nde ise zirveyi yaşamıştır. Abbâsî halifesi Mansûr; Akdeniz, Basra Körfezi, Hazar Denizi, Hint Okyanusu ve körfezleri ile Mısır, Bizans ve Mağrib bağlantıları nedeniyle stratejik bir konuma sahip Bağdat’ı başkent olarak belirlemiş ve böylece ticari hareketliliğin ve şehirleşmenin hız kazandığı bir dönemin de altyapısını oluşturmuştur. Özellikle VIII. - XII. yüzyıllar arasında İslâm dünyasının önemli ilim, kültür ve medeniyet başkenti haline gelen Bağdat; civar bölgelerden yoğun göç alarak kültürel çeşitliliğin harmanlandığı, farklı etnik kimlikteki ilim adamlarının toplandığı ve değer gördüğü, ayrıca pek çok eserin tercüme edildiği bir cazibe merkezi olmuştur. Tüm bu gelişmeler neticesinde bilhassa H. IV.-V. yüzyıllar, “İslâm medeniyetinin altın çağı” ve “İslâm Rönesansı’nın gerçekleştiği devir” olarak adlandırılmıştır. Bu dönem gelişmelerinin önemli bir ayağını da tıp alanındaki yenilik ve ilerlemeler oluşturmuştur. Sâsânîler’den itibaren Hristiyanların yoğun olarak yaşadığı ve günümüz İran toprakları içerisinde bulunan Cündişâpur şehri, ilmin ve bilhassa tıbbın merkezi olarak ön plana çıkmıştır. Abbâsî halifelerinin teşvik ve davetleriyle burada yetişen önemli pek çok bilim insanı, Sâsânîlerin yıkılması sonrası Bağdat’a gelerek Abbasî Devleti’ne hizmet etmeye başlamışlardır. Bilhassa Cündişâpur Tıp Akademisi’nde ilim tahsil eden öğrenciler, Bağdat’ta bulunan Beytü’l-Hikme tıp akademisine hocalarıyla birlikte akın etmişlerdir. Halife Mansûr döneminde başlayan ve Hârûnürreşîd döneminde zirveye ulaşan Cündişâpûr merkezli bu ilmî göç hareketi, Bağdat’ta pek çok hastanenin kurulmasına ve tıbbî gelişmelerin artmasına neden olmuştur. Bu çalışmada Büveyhîlerin Bağdat hâkimiyeti sonuna kadar (1055) Abbasî Devleti’nde Bağdat merkezli kurulmuş olan sağlık kuruluşları ve tıbbî gelişmeler ele alınacaktır.
Referanslar
Ağırakça, Ahmet. İslâm Tıp Tarihi (Başlangıçtan VII./XIII. Yüzyıla Kadar). İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2004.
Akgün, Nursel. “Irak Büveyhî Emîri Muizzüddevle Dönemi Siyasî Tarihi (334-356/945-967)”. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
Akkâvî, Ruhâb Hıdır. el-Mucez fî Tarihi’t-Tıb ‘İnde’l-Arab. Beyrut: 1995.
Ataseven, Asaf. “Tıbb-ı Nebevî”. Diyanet Dergisi (Özel Sayı) 25/4 (1989), 93-100.
Atmaca, Veli. “Tıp ve Tıbb-ı Nebevî Hakkında Muasır Çalışmalar”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2011), 45-70.
Aycan, İrfan. “Emeviler Dönemi Kültür Hayatında Bazı Beşeri İlimlerin Tarihsel Gelişimi”. Dini Araştırmalar 2/6 (2000), 213-221.
Bakkal, Ali. “İslâm Tarihinde Tıp Eğitimi Nasıl Verilirdi?”. Tevilat 2/2 (Aralık 2021), 163-189.
Bayat, Ali Haydar. “Türk-İslâm Dünyasında Hastaneler”, Türk Kültürü 34/400 (1996), 477-486.
Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2016.
Bosworth, Clifford Edmund. “et-Tanzîmü’l-askerî inde’l-Büveyhîyyîn fî’l-Irâk ve İrân”. çev. - thk. Abdülcabbâr Nâcî. Mecelletü’l Mevrid 4/1 (1975), 33-51.
Çapan, Fatma. “İslâm Dünyasında Bimaristanlar Ve Gelişme Süreçleri”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18/3 (2019), 1205-1219.
Gençel Efe, Zehra. İslâm Tıp Tarihi: Gelişimi ve Kaynakları. Konya: Çizgi Kitabevi, 2019.
Gençel Efe, Zehra. “Hz. Peygamber Döneminde Sağlık Bakım Uygulamaları ve İlk Müslüman Hemşireler”, Sağlık Akademisi Kastamonu, 4/3 (2019), 243-256.
Güner, Ahmet. “Büveyhî Devlet Adamlarının Kitaba İlgileri ve Kütüphaneleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/13 (2001), 35-63.
Güner, Ahmet. “Büveyhiler’den Adudüddevle ve Dönemi (338-372/949-983)”. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
Güner, Ahmet. İslâm Tıbbı ve Hastahanelerine Bir Katkı: Biyografilerle Adudi Hastahanesi Tarihi. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2005.
Güner, Ahmet. “Muizzu'd-devle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/99-100. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Hacıyev, Khanoghlan. “Irak Büveyhîleri’nin Kuruluşu Ve Muizzüddevle Dönemi (334-356/945-967)”. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
İbn Cülcül, Ebû Davud Süleyman b. Hassan el-Eldelûsî. Tabakâtü’l-etıbba ve’l-Hükemâ. nşr. Fuad Seyyid. Beyrut: 2. Baskı, 1985.
İbn Ebî Usaybia, Ebü’l-Abbas Muvaffaküddîn Ahmed b. el-Kasım. Uyûnu’l-Enbâ fî Tabakâtü’l-Etıbba. nşr. Nizar Rida. Beyrut:1882
İbn Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe. el-Musannef. nşr. Kemal Yusuf el-Hût. Riyad: 1409.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî Târihi’l-Mülûk ve’l-Ümem. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ, Mustafa Abdulkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1992.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. es-Sebât ‘İnde’l-Memât, nşr. Abdullah el-Leysî el-Ensârî. Beyrut: 1986.
İbnü'l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Müdhiş, nşr. Mervan Kabbânî. Beyrut: ty.
İbrahim, Fazıl Halil. “Emeviler Dönemi Tercüme Faaliyetleri ve İlmî Gelişmelerin Öncü Hareketleri”, çev. Ahmet Aslan, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 0/7 (2001), 169-195.
İsa, Ahmed. Tarihü’l-Bimaristanât fi’l-İslâm. Beyrut: 1981.
Kazıcı, Ziya. İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2020.
Kehhâle, Ömer Rıza. el-Ulûmü’l- Ameliyye fi’l-Usûri’l-İslâmiyye. Dımaşk: 1972.
Kitapçı, Zekeriya. Matematik Tıp Eczacılık Astronomi İlmin Gelişmesinde Müslüman Türklerin Yeri. Konya: Yedi Kubbe Yayınları, 2008.
Mayerhof, Max. İslâm Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tıp. trc. Ömer Rıza Doğrul. İstanbul: Asarı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, 1935.
Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti: İslâm’ın Rönesansı. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
Nesâi, Ebu Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü'l-kübrâ. thk. Hasan Abdülmün'im Şelebi. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü'r-risâle, 1421/2001.
O’leary, De Lacy. İslâm Düşüncesi ve Tarihindeki Yeri. çev. Hüseyin Yurdaydın-Yaşar Kutluay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
Özaydın, Abdülkerim. “Adudüddevle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/392-393. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
Öztürk, Levent. İslâm Dünyasında Hastaneler. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
Öztürk, Levent. İslâm Tıp Tarihi Üzerine İncelemeler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
Polatoğlu, Selahattin. “Çağının Tanığı Olarak Abbâsî Saray Tabipleri”. Van İlahiyat Dergisi 7/11 (Aralık 2019), 208-232.
Söylemez, Mehmet Mahfuz. Bilimin Yitik Şehri Cündişâpûr. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
Strange, Guy Le. Baghdad During Abbâsîd Caliphate. Oxford: Clarendon Press, 1900.
Tekineş, Ayhan. “Tıbb-ı Nebevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/85-87. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Terzioğlu, Arslan. “Bimâristan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/163-178. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Uslu, Recep. “Cündişâpur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/117-118. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Ya’kûbî, Ahmed b. İshak b. Cafer b. Vehb b. Vâdıh. Târihu’l-Ya’kûbî. nşr. Abdülemîr Mühennâ. Beyrut: 1960.
Yıldırım, Taner - Altıngök,Ahmet. “Abbâsîler Döneminde İslâm Tıbbı ve Toplum Sağlığı”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/2 (2015), 269-295.
Yılmaz, Saim. Mu’tazıd ve Müktefî Döneminde Abbâsîler. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2006.
Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî. el-İber fi haberi men aber. thk. Selahaddin el-Müncid. Kuveyt: Dârü’l-Meşir, 1966.
Zeydan, Corci. Târihü’t- Temeddüni’l-İslâmî. haz. Hüseyin Mûnis. Kahire: 1958.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2024 Nurullah FIRAT
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
Dergimizde yayımlanan makaleler, 