Müslüman Bilginlerin Tıbbın Kaynağı Konusundaki Görüşleri
Anahtar Kelimeler:
Tıp Tarihi, Tıbbın kaynağı, Vahiy, Gözlem, Ashâbü’l-Kıyâs, Ashâbü’t-TecribeÖzet
Tıbbın nasıl ortaya çıktığı günümüzde olduğu gibi tarih içerisinde de konuşulup tartışılmıştır. Modern dönem öncesi bilim dünyasında tıbbın kaynağı konusunda iki farklı görüş bulunmaktadır. Yaygın olmayan görüşe göre tıbbın temelleri sadece tecrübeye yani deney ve gözleme dayanmaktadır. Antik medeniyetlerde ve İslam döneminde yaygın olan görüşe göre ise tıbbın temeli ilahi kaynağa dayanmaktadır. Müslüman bilginlerin hemen tamamının bu görüşte olduğu görülmektedir. Bu yaygın görüş sahipleri deney ve gözlemi reddetmemişler bilakis önemini vurgulamışlardır. Bununla beraber deney ve gözlemi, temeli ilahi bilgiye dayanan öğretiyle birbirlerini destekleyecek şekilde (kıyas ederek) ele almışlardır.
Bu doğrultuda tıpla ilgili ilahi bilgilerin farklı yollar ile elde edildiği kaynaklarda ifade edilmektedir. Vahiy, ilham, rüya, hayvanların iç güdüsel davranışlarından öğrenilen bilgiler gibi türler, zikredilen yollar arasındadır. Kadim dönem İslam dünyasında bu konuda kalem oynatan bilginler, mesele tıp tarihiyle ilgili olduğu için sıklıkla kendilerinden önceki medeniyetlere özellikle de Eski Yunan’a atıfta bulunmaktadırlar. Bu atıfların yanı sıra bazı bilginler ilahi bilginin gerekliliği ile ilgili bir takım akli gerekçeler de öne sürmüşlerdir. Ayrıca İslam kelamcıları kadim dönemde bilim dünyasındaki bu genel kabulü peygamberliğin ispatı için delil olarak kullanmışlardır.
Çalışmamızda modern dönem öncesi bilim dünyasında tıbbın kaynağıyla ilgili görüşleri ele aldık ve genel kabulü yansıtabilmek için önemli birçok kaynağı inceledik. Ulaştığımız her eser yerine daha çok alanında otorite bilginlerin eserlerini makalemizde konu ettik. Ağırlıklı olarak tıp ve bilim tarihi kaynaklarını kullanmakla beraber önde gelen bilginlerin, bu konuyu işleyebilecekleri eserlerini de taradık. Makalemizin ikinci ana başlığı olan “İslam Dünyasında Tıbbın Beşerî Kaynaklı Olduğunu Düşünenler” başlığı altında fazla bir veri işleyemedik. Çünkü modern dönem öncesi İslam dünyasında tıbbın sadece deney ve gözleme dayandığı görüşü yok denilecek kadar azdır. Ayrıca İslam kelamcılarının konumuzla ilgili olan görüşlerini, önemli bulduğumuz için, ayrı bir başlık altında kısaca ele aldık. Konumuz modern öncesi İslam dünyası olduğundan çalıştığımız eserler genel olarak Arapça eserlerdir. Zira klasik dönem İslam dünyasında bilim dili ağırlıklı olarak Arapçadır. Ayrıca ulaşabildiğimiz Osmanlıca eserleri de taradık. Bunlarla beraber yerli ve yabancı modern bilim ve tıp tarihi kaynaklarından da yararlanmaya özen gösterdik.
İslam bilginlerinin tıbbın kaynağı ile ilgili görüşleri başta olmak üzere konuya yaklaşımlarını ve konuyu ele alış biçimlerini araştırıp gerekli gördüğümüz yerlerde değerlendirmelerde bulunduk. Bazen de bir değerlendirmede bulunmadan sadece aktarım yapmayı yeterli gördük. Yine icap ettiği yerlerde dolaylı olarak değil doğrudan alıntılar yaptık. Tıp ve bilim tarihiyle ilgilenenlerin farkında olup diğer araştırmacıların yaygın olarak aksini bildiği konularda tek bir kaynak ile yetinmeyip birden fazla kaynağa atıf yapmaya çalıştık. Yaygın olarak bilinen yerlerde ise tek bir kaynakla yetindik. Ana konumuzun uzantılarından önemli gördüklerimizi dipnotlarda ele alıp ön açıcı bilgilere dikkat çekmeye ve ileri araştırmalar için kaynaklara atıf yapmaya çalıştık. Hatta konuyla doğrudan ilgisi olmadığı için ana metne alamadığımız birtakım dip notların bazen ufuk açıcı olma noktasında ana metinden daha öne çıktığını düşünmekteyiz. Çalışmamızda ele aldığımız müellif isim ve tarihlendirmelerinde ve kitap adlarında genel olarak Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’ni esas aldık.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu konumuzu doğrudan ele alan bir çalışmaya rastlamamaktayız. Bu bağlamda çalışmamızın alana katkı sunup, ileri çalışmalar için ufuk açıcı olacağını ve bununla berber alanı tıp ve bilim tarihi olmayan araştırmacılar için de önem arz ettiğini düşünmekteyiz. Yine konuyu ele alırken rastladığımız ve hatalı olduğunu düşündüğümüz tespitlere de atıf yapmaya çalıştık.
Referanslar
Ağırakça, Ahmet. İslam Tıp Tarihi-Başlangıçtan 7./13. Yüzyıla Kadar. İstanbul: Akdem Yayınları, 2. Basım,
Alper, Ömer Mahir. Aklın Hazzı İbn Kemmûne’de Bilgi Teorisi. İstanbul: Ayışığı
Kitapları, 2004.
Antâkî, Dâvûd. Tezkiretü üli’l-elbâb ve’l-câmi li’l-acebi’l-ucâb. thk. Ahmed Şemsü’d-dîn, Beyrût: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1426/2006.
Atmaca, Veli. Tarih Boyuca İnanç Tıp İlişkisi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1. Basım, 2020.
Bakar, Osman. Gelenek ve Bilim. çev. Ercüment Asil. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 1.
Basım, 2003.
Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Pınarbaş Matbaacılık, 2016.
Belhî, Ebû Zeyd. Mesâlihu’l-ebdân ve’l-enfüs-Beden ve Ruh Sağlığı, çev. Nail Okuyucu-Zahit Tiryaki. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1.Basım, 2012.
Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed. Tahkîku mâ li’l-Hind min makûletin makbûletin fi’l-akl ev merzûle. Beyrût: Âlimu’l-kütüb, 1. Basım, 1402/1982.
Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed b. Züheyr Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Dâru Tavki’n-Necât, 1.Basım, 1422/2002.
Câhiz, Ebû Osmân el-Kinânî. el-Hayevân. 7 cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye. 2. Basım
/2003.
Çelebî, Kâtib. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. 6 cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1359/1941.
Demirhan Erdemir, Ayşegül. Prehistorik ve İlk Çağlarda Tıp. İstanbul: İstanbul Tıp Kitabevi, 1. Basım, 2015.
Demirhan Erdemir, Ayşegül. Tıp Tarihi. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2014.
Efil, Şahin. “Peygamberlik-Tıp İlişkisi ve Tıbbın Kaynağı Sorunu”, Beytulhıkme An
Internetional Journal of Philosophy, 10/2 (Haziran 2020), 747-770.
http://dx.doi.org/10.18491/beytulhikme.1563.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Munkiz mine’d-dalâl. thk. Abdülhalîm Mahmûd, Mısır: Dâru’l-
kütübi’l-hadîse
Gholizadeh, Farzollah. İnsan Mizaçları ve Sağlıklı Beslenme. Ankara: Genç Ofset, 2019.
Homeros. İlyada. çev. Azra Erhat-A. Kadir. İstanbul: Can Sanat Yayınları, 24. Basım,
İbn Cülcül. Tabakâtü’l-etibbâi ve’l-hukemâ. thk. Fuâd Seyyid .Beyrût: Müessetü’r-risâle, 2. Basım, 1405/1985.
İbn Ebî Usaybia. Uyûnu’l-enbâ fî tabakâti’l-etibbâ. thk. Nizâr Rızâ. Beyrût: Dâru mektebeti’l-hayât; Uyûnu’l-
enbâ fî tabakâti’l-etibbâ, thk. Âmir Neccâr (Kahire: Dâru’l-meârif, 1412/1992).
İbn Haldûn. Tarîhu İbn-i Haldûn/Mukaddime. 8 cilt. thk. Halîl Şahhâde. Beyrût: Dâru’l-fikr, 2. Basım,
/1988.
İbn Manzur, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânü’l-Arab. 15 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3.
Basım, 1414/1994.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. el-Külliyyât fi’t-tıb. thk. Muhammed Âbid el-Câbirî. Beyrût: Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Mürabbiye 1.Basım, 1419/1999.
İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ. el-Kânûn fi’t-tıb. thk. Muhammed Emîn ed-Dinnâvî. 3 cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. basım, 1419/1999.
İbn Sinâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ. el-Urcûze fi’t-tıb/Min Müellefâti İbn Sînâ et-Tıbbiyye. thk. Muhammed Züheyr el Bâbâ. Halep: Halep Üniversitesi Yayınları, 1404/1984;
İbn Sina, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ. el-Urcûze fi’t-tıb, thk. Abdülkâdir Nûruddîn-John Jay.
PDF: Paris, 1375/1956, https://archive.org/details/ess_870_201708.
İbnü’l-Ekfânî. İrşâdü’l-kâsıd ilâ esne’l-mekâsıd. thk. Abdü’l-Münim Muhammed Ömer. Kahire: Dâru’l-fikri’l-arabî.
İbnü’l-kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî. et-Tıbbu’n-nebevî. Beyrût: Dâru’l-Hilâl.
İbnü’l-Kıftî. İhbârü’l-ulemâ bi-ahbâri’l-hükemâ/Târîhu’l-hükemâ. thk. İbrâhim Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1425/2005.
İbnü’n-Nefîs. Şerhu-fusûli Ebukrât/Ibn al-Nafīs's Commentary on the Hippocratic Aphorisms, Ibn al-Nafīs. external authors: commission. PDF: England, Manchester University, 2017, https://www.research.manchester.ac.uk/portal/en/publications/----%D9%A2%D9%A9%D9%A4(0acf0eb0-69c0-4e41-a661-271922d5817f).html.
İshâk b. Huneyn. Târîhu’l-etıbbâi ve’l-felâsife. thk. Fuâd Seyyid. Beyrût: Müessetü’r-risâle, 2. Basım, 1405/1985.
Kahya, Esin. “İbn Rıdvân Ali”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/250-252. İstanbul: TDV yayınları, 1999.
Kahya, Esin. Hint’te Bilim. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 1999.
Kannevcî, Sıddîk Hasan Hân. Ebcedü’l-ulûm. Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 1422/2002.
Karaman, Hayreddin. vd. Kur'an Yolu-Türkçe Meal ve Tefsir. 5 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 2020.
Kaya, Mahmut. “İbnü’l-Kıftî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/112-114. İstanbul: TDV yayınları, 2000.
Kılıç, Mahmud Erol. "Hermes". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/228-233. İstanbul: TDV yayınları, 1998.
Kutbu’d-dîn eş-Şîrâzî. Beyân’ül-hâce ile’t-tıbbi ve’l-etıbbâi ve âdâbihim ve vesâyâhüm. Beyrût: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1423/2003.
Kutluer, İlhan. “Câlînûs”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/32-34. İstanbul: TDV yayınları, 1993.
Margotta, Roberto. Tıp Tarihi. çev. Nilgün Güdücü. İstanbul: Hürriyet Gazetecilik ve Matbaacılık, 1998.
Mâturîdî, Ebû Mansûr. et-Tevhîd, thk. Fethullah Huleyf, İskenderiye: Dârü’l-Câmiâti’l-
Mısriyye.
Mâturîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevhîd-Açıklamalı Tercüme. çev. Bekir Topaloğlu, İstanbul: İsam Yayınları, 6. Basım, 2014.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiy.
Neccâr, Âmir. Fî târîhi’t-tıb fi’d-devleti’l-islâmiyye. Beyrût: Dâru’l-meârif, 3. Basım,
/1994.
Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsiratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed el-Enver Hâmid Îsâ, Kahire: el-Mektebetü’l-ezheriyye li’t-türâs, 1. Basım, 1432/2011.
Öztürk, Levent. İslam Tıp Tarihi Üzerine İncelemeler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım,
Râzî, Ebû Bekr Muhammed b. Zekeriyyâ. el-Hâvî fi’t-tıb. thk. Heysem Halîfe et-Taîmî. 7 cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiy, 1422/2002.
Râzî, Ebû Bekr Muhammed b. Zekeriyyâ, Ahlâku’t-tabîb, thk. Adüllatîf Muhammed el-Abd, Kahire: Dâru’t-türâs, 1.Basım, 1397/1977.
Râzi, Ebû Hâtim b. Hamdân. Alâmü’n-nübüvve. İran: Müessesei Pezûheşi Hikmet ve Felsefi Îrân, 1422/2002.
Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-ğayb/et-Tefsîru’l-kebîr. Beyrût: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabiy, 3. Basım, 1419/1999
Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr. Muhtâru’s-sıhâh. thk. Yusuf Şeyh Muhammed. Beyrut:
el- Mektebetü’l-Asriyye, 5. Basım, 1419/1999.
Ruhâvî, İshâk b. Ali. Edebü’d-tabîb. thk. Merîzen Asîrî. Riyâd: Merkezü’l-Melik Faysal Li’l-Buhûsi ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1412/1992.
Sicistânî, Ebû Süleymân el-Mantıkî. Sıvânü’l-hikme. thk. Abdurrahman Bedevî. Tahran:
/1974.
Suyûtî, Celâlüddîn. İtmâmu’d-dirâye li kurrâi’n-nikâye. thk. İbrahim el-Acûz. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1.Basım, 1405/1985.
Taberî, Ali b. Rabben. Firdevsü’l-hikme. Berlin: Matbau Âftâb, 1346/1928.
Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûâti’l-ulûm. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1405/1985.
Tekineş, Ayhan. “Tıbb-ı Nebevî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/85-88. İstanbul: TDV yayınları, 2012.
Terzioğlu, Arslan. “İbn Sinâ”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/321-336. İstanbul: TDV yayınları, 1999.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevra. Sünenü’t-Tirmizî. thk. 6 Cilt. Beşşâr Avvâd Maruf. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiy, 1418/1998.
Tokadi, Mustafa Efendi. Tahbîz’ül-mathûn-el-Kânûn fi’t-tıb tercümesi. 6 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2018.
Youngsuan, Liang. vd. Geleneksel Çin Tıbbı. çev. Tuğba Andaç, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1. Basım, 2020.
Zehebî, Şemsüddîn. et-Tıbbu’n-nebevî. thk. Ahmed Rıfat el-Bedrâvî. Beyrût: Dâru-İhyâi’l-Ulûm, 1410/1990.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2022 Muhammet Rasim KULAKSIZ
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
Dergimizde yayımlanan makaleler, 