Üç Kadın, Üç Dârüşşifâ, Üç Taç Kapı
Özet
Anadolu’nun Türkler tarafından yurt edinilme sürecinde yoğun bir imar faaliyeti başlamıştır. İnsanların barınabileceği evler dışında, ibadetlerini gerçekleştirecekleri cami, mescit, türbe gibi dini yapılar, ilmi çalışmaların yapıldığı medreseler, tüccarların ve yolcuların kalabileceği kervansaraylar, askeri amaçla kullanılan ribâtlar, sağlık eğitimi ve hizmetlerinin sunulduğu dârüşşifâlar, imar faaliyeti kapsamında inşa edilen yapılardır. Bu yapılarda erkek bâniler kadar olmasa da kadın bânilerin izleri görülmektedir.
Türk geleneğinde kadının diğer toplumlara göre önemli konumlarda olması, devlet yönetiminde söz sahibi olması ve hatta gerektiğinde beylik gibi hiyerarşinin en yüksek konumunda olduğu örneklerin bilinmesi, kadının bânilik müessesesinde olmasını pek de şaşırtıcı kılmaz. Selçuklu Dönemi’nde sınırlı sayıda olan kadın bânilerin sayısı, Osmanlı Dönemi’nde artmıştır. Hanedan mensubu ve halktan hayırsever kadınlar, öncelikle İstanbul olmak üzere, kutsal topraklar ve Osmanlı topraklarının hemen hemen her yerinde cami, medrese, dârüşşifâ, hamam ve çeşme gibi birçok yapı yaptırmışlardır. Bu yapılar kadın bânilerin kişisel gelirleriyle kurdukları vakıflar aracılığıyla yaptırılmış ve giderleri bu vakıflar tarafından karşılanmıştır.
Selçuklu ve Osmanlı Dönemi’nde yapılan yapılar sadece işlevleri yönünden değil güzellik açısından da dikkatle inşa edilmişlerdir. Kadın bânilerin yaptırdığı yapılar gerek işlevsellik gerek abidevilik gerekse süsleme yönünden erkek bânilerce yaptırılan eserlerden geri kalmamıştır. Anadolu Selçuklu Dönemi’nden yıkılmadan günümüze gelebilen yedi dârüşşifânın üçünün kadın bânilerce yaptırılmış olması kadınların halk sağlığına önem verdiklerine ve tıp bilimine katkı sunduklarını göstermektedir. Bu makalede 13. ve 14. yüzyılda kadın bânilerce yaptırılmış, Gevher Nesibe, Divriği ve Amasya Dârüşşifâları incelenmiştir. Dârüşşifâların bulundukları yerler, yapılış tarihleri ve bânilerinin hakkında bilgiler sunulduktan sonra dârüşşifâların yapılış amaçları hakkındaki bilgi ve rivayetlere yer verilmiştir. Dârüşşifâların plan ve malzeme özellikleri ele alındıktan sonra taç kapılarının süsleme özellikleri değerlendirilmiştir.
Referanslar
Abû Bakr İbn Al-Zakî. Ravzatü’l-Küttâb ve Hadikatü’l-Elbâb, çev. Ali Sevim, Ankara: TTK Yay., 2011.
Acıduman, Ahmed- Tuzcu, Kemal. “Meyyâfârikîn Bîmâristânı Üzerine Bazı Yeni Bilgiler Işığında Bir Değerlendirme”. Belleten. 80/289 (2016), 741- 756.
Alptekin, Coşkun. “Artuklular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/artuklular
Aksoy, Zehra. İyileştiren Mimarlık: Anadolu Dârüşşifâlarındaki Biyofilik Unsurlar Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı (Başlangıcından Beylikler Devrinin Sonuna Kadar). Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990.
Balgalmış, Abdülkadir. “Divriği”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/divrigi
Cantay Gönül. Anadolu Türk Mimarisinde Dârüşşifâlar (Hastahaneler)in Gelişmesi, İstanbul: 1982.
Cantay, Gönül. “Amasya Dârüşşifâsı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 26 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/amasya-darussifasi
Dişli, Gülşen. Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Dârüşşifâlarında İşlevsel Sistemlerin ve Koruma Ölçütlerinin İrdelenmesi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
Durukan, Aynur. “Anadolu Selçuklu Sanatında Kadın Bâniler”, Vakıflar Dergisi, 27 (1998), 15-36.
Eroğlu, Haldun. “XV. Yüzyıl Tabiblerinden Şerafettin Sabuncuoglu ve Amasya Dârüşşifâsı”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. Erişim 26 Ekim 2023. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tariharastirmalari/issue/76521/1039103
Ebu’l-Kasım Abdullâh b. Muhammed Kâşânî. Tarih-i Olcâytȗ, neşr. Mehin Hambelî, Şirketi İntişârât-ı Îlmî ve Ferhengî, Tahran: 1391.
Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesi ile Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 3/1. çev. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı. İstanbul: 2010.
Gürsoy, Şebnem. “Gevher Nesibe Dârüşşifâsı ve Tıp Medresesi”. Hepatoloji E-Bülten. Erişim 23 Ağustos 2023. https://www.tkad.org.tr/2021/08/e-bulten-32-sayi.pdf
Halil Ethem [Eldem], Kayseri Şehri, Hazırlayan: Kemal Göde, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982.
Kadıoğlu, Funda Gülay- Kadıoğlu, Selim. "Adı Dârüşşifâlara Ad Olan Kadınlar". Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 1 / 1 (Nisan 2011), 1-7.
Kaya, Mahmut. “Abdüllatîf El-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/abdullatif-el-bagdadi
İnan, Afet. Kayseri Gevher Nesibe Şifaiyesi, Ankara: Hacettepe Yayınları, No:8, 1969.
İnan, Afet. "Kayseri'nin 749 Yıllık Şifaiye Tıp Medresesi". Belleten 20 / 78 (Nisan 1956): 217-222.
İnan Afet. Türk Kadınlarının Yaptırdıkları Sağlık Kurulları ve Gevher Nesibe Şifaiyyesi, Ankara: 1955.
İnan Ocak, Zeynep- Tanyeli, Gülsün. “Amasya Bîmârhânesi’nin Tamamlanamayan Taç kapısı”. METU Journal of the Faculty of Architecture. Erişim 26 Ekim 2023. https://www.researchgate.net/publication/339307790_AMASYA_BÎMÂRHÂNESI%27NIN_TAMAMLANAMAYAN_TACKAPISI
Kemaloğlu, Muhammet. “XI.-XIII. Yüzyıl Türkiye Selçuklu Devletinde Dârüşşifalar”. Hikmet Yurdu Düşünce – Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 7/13 (Haziran 2014), 289 – 301.
Koçyiğit, Fazilet. “Sabuncuoğlu Şerefeddin Dârüşşifâsı’nın Renovasyonu Üzerine Gözlemler”. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Amasya Özel Sayısı (Eylül 2022), 27-48.
Köker, Ahmet Hulusi. “Gevher Nesibe Dârüşşifâsı ve Tıp Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/gevher-nesibe-darussifasi-ve-tip-medresesi
Kutlu, Mehmet. “İldüzmiş Hatun Bâniliğindeki Amasya Dârüşşifâsı Üzerine Yeni Tespitler”. Mimari – Kültür- Bellek. Editör: Tane Doğan. Çanakkale: Paradigma Akademi Basın Yayın Dağıtım, 2022.
Küçükdağ, Yusuf. “Divriği Dârüşşifası’nın Osmanlı Dönemi’nde “Medrese-İ Kebîr” Adıyla Eğitim Kurumu
Olarak İşlevini Sürdürdüğüne Dair”. İSTEM. Erişim 26 Ekim 2023. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/260656
Oral, Osman. “Dünyanın İlk Tıp Fakültesinin Yapılmasına Vesile Olan Gevher Nesibe Sultan”, Uluslararası Rusya Araştırmaları Dergisi. Erişim 23 Ağustos 2023. https://www.academia.edu/37626525/Dünyanın_İlk_Tıp_Fakültesinin_Yapılmasına_Vesile_Olan_GEVHER_NESİBE_SULTAN
Önge, Yılmaz. Divriği Ulu Camii ve Dârüşşifâsı. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1978.
Özkul, Kifayet. “Sivas Divriği Ulu Cami ve Dârüşşifâsı Bezemeleri”. Uluslararası İdil- Ural ve Türkistan
Araştırmaları Dergisi. 2/3 (2020), 56-81.
Özturhan, Ahmet. “İlhanlı Hatunu ve Amasya Dârüşşifâsı Bânisinin İsmi ve Hayatı Hakkında Yeni Değerlendirmeler Îl-Dûzmen Mi? İl-Dûş Mu? Yıldız Mı? Îltûzmîş Mi? Îl-Dûzmiş Mi? İldurmuş Mu?”, Tarih Araştırmaları Dergisi. Erişim 26 Ekim 2023. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tariharastirmalari/issue/76521/1039103
Peker, Ali Uzay. “Divriği Ulu Camisi ve Dârüşşifâsı”. Tasarım Merkezi Dergisi, 3(2007), 18-25.
Şemseddin Ahmet Eflâkî, Menâkıbu'l-'Ârifîn, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları nr. OE_Yz_0606.
Tekiner, Halil. “Gevher Nesibe Dârüşşifâsı ve Selçuklularda Tıp”. Erciyes Üniversitesi Türk Dünyası Araştırma Merkezi I. Uluslararası Selçuklu Sempozyum (Selçuklu Tarihi Bilim ve Düşünce Bildirileri (27-30 Eylül 2010). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
Terzioğlu, Arslan. “Bîmâristan.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 29 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/Bîmâristân
Turan, Ali. Sivas Divriği Ulu Cami ve Dârüşşifâsının İç Mekân-Cephe İlişkisi Bağlamında Kabartma Tasarımlarının Değerlendirilmesi. Ankara: Atılım Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
Yalçınkaya, Halife. “Divriği Ulu Cami ve Dârüşşifâsı’nda restorasyon 2024'te tamamlanacak”. Anadolu Ajansı (03.10.2022). https://www.aa.com.tr/tr/kultur/divrigi-ulu-cami-ve-darussifasinda-restorasyon-2024te-tamamlanacak/2701211
Yetkin, Şerare. "Anadolu Selçuklularının Mimari Süslemelerinde Büyük Selçuklulardan Gelen Etkiler". Sanat Tarihi Yıllığı / 2 (Ocak 1968): 36-48.
Görsel Kaynakları | Image Sources
Şekil 1: Gevher Nesibe Dârüşşifâsı ve Gıyasiye Tıp Medresesi Planı. Kaynak: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/356139
Şekil 2: Gevher Nesibe Dârüşşifâ kapısı. Kaynak: https://www.kayseri.bel.tr/kesfet-listeleme/gevher-nesibe-medresesi-turbesi-ve-cesmesi
Şekil 3: Divriği Ulu Camii ve Dârüşşifâsı Planı. Kaynak: https://mimtar.files.wordpress.com/2014/10/divric49fi-ulu-cami-ve-darc3bcc59fifasc4b1-ali-uzay-peker.pdf
Şekil 4: Sivas Divriği Dârüşşifâ Taç Kapısı. Kaynak: https://seyahatdergisi.com/divrigi-ulu-camii-ve-darussifasi/
Şekil 5: Amasya Dârüşşifâsı Planı. Kaynak: https://islamansiklopedisi.org.tr/amasya-darussifasi
Şekil 6: Amasya Dârüşşifâsı Taç Kapısı. Kaynak: https://www.archnet.org/sites/3611?media_content_id=127701
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2023 Rümeysa KARAKAŞ TAHİROĞLU
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
Dergimizde yayımlanan makaleler, 