Osmanlı’da 19.Yüzyılda Yurtdışına Öğrenci Gönderilmesi Bağlamında Modernleşme
Anahtar Kelimeler:
Osmanlı’da Eğitim, 19. Yüzyıl Batılılaşma, Yurtdışına Öğrenci Gönderme, Temel Bilimler, Fen BilimleriÖzet
Osmanlı İmparatorluğu’nda 16. yüzyıl sonlarından itibaren medreselerde bozulma, ulemanın toplumsal hayattan uzaklaşması, devletin toprak kaybı ve halkın ekonomik durumunun kötüleşmesi nedenleriyle birtakım ıslahatlar yapılması ve dış dünyaya bakış açısının değiştirilmesi gerekliliği anlaşılmış, Avrupa’daki modern bilimin gelişimine yetişilmesi hedeflenmiştir. Bu hedef doğrultusunda, önce elçiler yoluyla Batıyla irtibat sağlanmaya çalışılmış ve Batılı uzmanlar ülkeye getirilmiştir. Ancak, yurtdışından uzman getirmenin ümit edilen gelişme için yetersiz olduğunun fark edilmesi ve Osmanlı’nın yeni usul okullarında daimî bir öğretim kadrosuna ihtiyaç duyulmasından ötürü Avrupa’ya devlet politikası olarak öğrenci gönderilmesine karar verilmiştir. Sadece askerî bir eğitim için değil, ayrıca tıp, ziraat, madencilik, resim, kimya, teknikerlik, sivil mühendislik, dericilik, fotoğrafçılık, mimari gibi alanlarda tahsil görmeleri için de öğrenciler gönderilmiştir. Ulaşılabilen sayısal verilere göre, 19. yüzyılda Osmanlı’dan Batı ülkelerine toplamda 409 kişi gönderilmiştir. Bunların yaklaşık ¾’ü Müslüman, ¼’ü gayrimüslimdir. 290 kişi Fransa’ya, 67 kişi İngiltere’ye, 34 kişi Avusturya’ya, 10 kişi Almanya’ya ve 6 kişi de Belçika’ya gitmiştir. Gönderilen öğrencilerin sayısında yıldan yıla artış olması, özellikle Tanzimat süreciyle beraber devletin yurt dışına öğrenci göndermeye verdiği önemin açık bir ispatıdır. Osmanlı İmparatorluğu dönemin bilimsel gelişmelerine ayak uydurabilmek adına çok çaba sarf etmiştir. Sadece yurtdışına öğrenci göndermekle kalmamış, ayrıcaAvrupa’ya gönderilen öğrencilerin yabancı dil alt yapısının sağlamlaştırılması ve yurtdışındaki eğitim hayatlarında daha başarılı olmaları adına Avrupa’nın yüksekokul ve üniversitelerine hazırlık niteliğinde, Fransa’da Osmanlı okulları açmıştır. Bu okullarda verilen dersler; Fransızca, tarih, coğrafya, trigonometri, statik, temel fizik ve kimya, geometri, cebir, temel astronomi, savaş teknikleri ve istihkâm olarak özetlenebilir. Avrupa’ya gönderilen ve buradaki eğitimleriyle Batı’nın bilimsel ve kültürel yönlerini tanımış olan öğrenciler, döndüklerinde bu birikimlerini kullanabilecekleri bir devlet hizmeti görevine girmişlerdir. Askerî ve sivil mekteplerde muallim, orduda subay, elçiliklerde sefir, eyaletlerde vali ve sarayda sadrazam olmak gibi devlet yönetiminde önemli vazifelere getirilmişlerdir. 19. yüzyılda Avrupa’ya gönderilen öğrenciler arasında Selim Sâbit Efendi, Ali Rıza Bey, İsmail Hakkı Çelebi, Mehmed Sirâceddin, Kimyager Derviş (Paşa) gibi önemli isimler aldıkları eğitim sonucunda, Osmanlı’da yeniliklere imza atmaları, modern tıp alanı başta olmak üzere yeni bilim dallarının Osmanlı eğitim sistemine girişini sağlamaları ve eserler yazmaları gibi özellikleri hasebiyle göze çarpmaktadır.
Osmanlı’nın 19. yüzyılda Avrupa’ya öğrenci gönderme uygulaması birçok farklı bileşeni ihtiva etmesinden ötürü, bu makalede her açıdan irdelenmesi mümkün değildir. Bu araştırmada, 19. yüzyılda Osmanlı’dan Avrupa’ya gönderilen öğrenci sayısı, yıllara göre öğrenci sayısı dağılımı, eğitim aldıkları alanlar, fennî bilimlerde (tıp, fizik, kimya, biyoloji, veterinerlik) eğitim gören öğrenciler, yurda dönüşte istihdâm alanları, döndüklerinde müspet bilimlerde çalışmalar yapanlar arasından özellikle Osmanlı’ya yeni giriş yapan müspet bilimlerdeki ilk örnekleri oluşturan çalışmaları sebebiyle seçilmiş birkaç kişinin kısa biyografisi verilmiştir. Bu kişilerden Fen Bilimlerinin yeni dalları olan zooloji ve organik kimyada eserler vermiş; İsmail Hakkı (Çelebi) ve Kimyager Dr. Ali Rıza Bey’in eserlerinden bir tanesi seçilerek içerikleri üzerinde durulmuştur. Burada amaç; modernleşme bağlamında Osmanlı’nın 19. yüzyılda yurtdışına gönderdiği öğrencilerden özellikle Fen Bilimlerinde eğitim alanlar ve Fen Bilimlerine katkıları olan kişilerin tanınmasını sağlamak, fen bilimleri ve bilim tarihi alanlarında çalışma yapanlara ışık tutmaktır.
Referanslar
Akpınar, Burhan. “Modernleşme Aracı Olarak Yurt Dışı Öğrenciler: Bitmeyen Serüven”, Eğitime BakışEğitim-Öğretim ve Bilim Araştırma Dergisi 34 (2015), 4-10.
Akyüz, Yahya. Türk Eğitim TarihiM.Ö. 1000 - M.S. 2020. (Ankara: Pegem Akademi, 2020), 80.
Altuntek, N. Serpil. “İlk Türk Matbaasının Kuruluşu ve İbrahim Müteferrika”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 10 /1(1993), 191-204.
Bağçeci, Yahya. “İsyandan İtaate Kavalalı Mehmet Ali Paşa Babıâli İlişkileri (1841-1849)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/32 (2007), 219-231.
Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma (YKY Yapı Kredi Yayınları, 2023), 223.
Beydilli, Kemal. “III.Selim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 2 Kasım 2022).
Beydilli, Kemal. Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi: 1776-1826. (İstanbul: Eren Yayıncılık ve Kitapçılık, 1995), 45.
Bursalı Mehmed Tahir Bey, Osmanlı Müellifleri 3. Cild. (İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1975), 225.
Çakmak, Biray. “Adnan Şişman, Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri (1839-1876)”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/2 (2003), 265-271.
Çataltepe, Sipahi. “III. Selim Devri Askerî Islahatı Nizamı Cedid Ordusu”, Osmanlı Ansiklopedisi (İstanbul: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), 7/241-249.
Çelik, Hatice. XIX. Yüzyıl Osmanlı Sağlık Sistemi. (Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018), 67. İsmail Çolak, “Osmanlı’nın Avrupa’ya Gönderdiği Talebeler”, Somuncubaba Aylık İlim, Kültür ve Edebiyat Dergisi,24/203 (2017), 76-82.
Çidem, Merve. “Tanzimat Dönemi’nde Avrupa’ya Öğrenci Gönderme Sürecinde Ortaya Çıkan Sorunlar”,International Journal of Social Science, 57 (2017), 579-586. DOI: http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7085.
Dávid, Géza. “Baron de Tott”, TDV İslâm Ansiklopedisi (Erişim: 30 Haziran 2022).
Demir, Şerif. ”XIX. Yüzyıl Osmanlı Eğitim Sisteminde Yaşanan Değişim”, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13 (2015), 435-447.
Dosay Gökdoğan, Melek. “İslâm Dünyasında Bilim-Din İlişkisi, Bilim Sosyolojisi Açısından Bir Deneme”, Neden Geri Kaldık? Bitmeyen Kavga: Çağdaşlaşma, 391-397. (İstanbul: Kaynak Yayınları, 2023), 72-95.
Erdem, Sadık. Mir’ât-ı Mühendis-hâne-i Beriî-i Hümâyûn: İstanbul Teknik Üniversitesi Tarihçesi, (İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Tarihi Araştırma Merkezi No:3, 1986), 93-106.
Erdoğan, Aynur. Türkiye’de Yurtdışına Öğrenci Gönderme Olgusunun Sosyolojik Çözümlemesi. (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans tezi, 2009), 54- 123.
Erdoğan, Aynur. Yurtdışı Eğitim ve Türk Modernleşmesi. (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2013), 26-55.
Ergin, Osman Nuri. Türkiye Maarif Tarihi, (İstanbul: Eser Matbaası, 1977).
Ergün, Mustafa. “Mehmet Ali Paşa Zamanında Mısır’da Eğitimin Batılılaşması”, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD),16/3 (2015), 277-294.
Erol, Salih. “İstanbul’dan Paris’e Gönderilen İlk Osmanlı Talebelerinden Edhem Efendi’nin Eğitim Hayatı”, İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi, 3/1 (2019), ORCID: 0000-0002-3274-0770.
Eser, Gülşah. Mekteb-i Harbiye’nin Türkiye’de Modern Bilimlerin Gelişmesindeki Yeri (1834-1876). “Düzeltilmiş Tez”. (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005), 23-73.
Gençoğlu, Mustafa. “Sultan II. Abdülhamid’in Yurt Dışı Eğitim Politikası”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4/2 (2014), 33- 73.
Gençoğlu, Mustafa. Osmanlı Devleti’nce Batı’ya Eğitim Amacıyla Gönderilenler (1830-1908)-Bir Grup Biyografisi Araştırması. (Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008), 20-105.
Gündüz, Mustafa. “Diyar-ı Ecnebîde Tahsil-i İlm Serüvenimiz (1830-1950)”, Eğitime BakışEğitim-Öğretim ve Bilim Araştırma Dergisi, 11/ 34 (2015), 21-34.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Selim_Sabit_Efendi. Erişim tarihi: (01.06.2024).
https://www.wikilala.com/gazeteler/ceride-i-havadis-1273-sayi-822-1956-sc-19-67651/sayfa/1
İgüs, Esma. II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Sistemi, Eğitim Yapıları ve Askerî Rüşdiyeler. (İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora tezi, 2008), 82-100. Fahri Temizyürek, Selim Sabit Efendi ve Usul-i Cedid Hareketi İçerisindeki Yeri. (Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 1999).
İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Başhoca İshak Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, (Erişim tarihi: 26. 6. 2022)
İnalcık, Halil. “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700”,Archivum Ottomanicum,VI (1980), 283-337.
İnalcık, Halil. Devlet-i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-IV: Ayanlar, Tanzimat, Meşrutiyet,(İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016).
Kaçar, Mustafa. OsmanlıDevletinde Mühendishanelerin Kuruluşu ve Bilim ve Eğitim Anlayışındaki Değişmeler, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996), 16-176.
Karal, Enver Ziya. Selim III’ ün Hattı Hümayunları / Nizamı Cedit (1789 – 1807), (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988).
Karpat, Kemal H. Türk Demokrasi Tarihi Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Temeller, (İstanbul: TİMAŞ Yayınları, 2010).
Kenan, Seyfi. Nizâm-ı Kadim’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, (İstanbul: İSAM Yayınları, 88. Akademik Araştırmalar Dizisi-7, 2010).
Kırpık, Güray. “Yurtdışına Öğrenci Göndermenin Tarihi Meseleleri”, Eğitime BakışEğitim-Öğretim ve Bilim Araştırma Dergisi, 11/34 (2015), 11-20.
Köse, Metin Ziya. “Mekteb-i Osmânî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, (Erişim tarihi: 10.07.2022)
Kurtdaş, M. Çağlar. “Osmanlı Modernleşme Sürecinde Aydınlar ve Bürokrasinin Rolü”, Fırat Üniversitesi Sosyal bilimler Dergisi, 29/1 (2019), 399-411.
Küçük, Cevdet. Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimat – Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Ankara: Phoenix Yayınları), 393-403.Emrah Çetin vd., “Tanzimat Döneminde Osmanlı İmparatorluğunu Kalkındırma Düşüncesinin Bir Ürünü Olarak Meclis-i Umûr-ı Nafia”, Çeşm-i Cihan: Tarih, Kültür ve Sanat Araştırmaları E- Dergisi,8/1, 2-13. DOİ: 10.30804/cesmicihan.945920.
Sezer, Hamiyet. “Tanzimat Dönemi’nde Avrupa Şehirlerine Gönderilen Öğrenciler”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri, (İstanbul, 12-15 Nisan 1999), 687-711.
Soydan, Tarık. “Osmanlı’da İlk Yenileşme Döneminde Eğitimin Kurumsal ve Yönetsel Yapısının Oluşumu ve Gelişimi”, Milli Eğitim Dergisi, 43/198 (2013), 110-125.
Swingewood, Alan. Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi, (Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2010).
Şallı, Ayşe. Modernlik, Gelenek ve Din İlişkisi: Bir Modernleşme Kuramı Eleştirisi, Kırıkkale İslami İlimler Fakültesi Dergisi, (KİİFAD), IV (2017), 55-82.
Şimşek, Ali Rıza. Osmanlı Ordusunda 18. ve 19. Yüzyıllarda Yapılan Islahat Çalışmaları ve Bu Çalışmalarda Yabancı Uzmanların Rolü, (Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006).
Şişman, Adnan. “XIX. Yüzyılda Avrupa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri”, XII. TTK Bildirileri Kitabı III. Cilt, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1994).
Şişman, Adnan. Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri(1839-1876), (Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2004).
Tanpınar, Ahmet Hamdi. 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. (İstanbul: Çağlayan Kitabevi, 1997), 76.
Terzi, İhsan. “Mehmet Esad’ın Mir’at-ı ve Mir'at-ı Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Mektep-i Harbiye adlı eserlerine göre 19. yüzyıl Türk resmi”, Ondokuz Mayis University Journal of Education Faculty,4/1 (1988), 142 – 146.
Tirfil, Tuğçem. Osmanlı Modernleşme Sürecinde Eğitim Yapısında Gelişim ve Dönüşüm: Sultanîler, (İstanbul: Libra Yayınları, 2022).
Toygar, Erkan. Kemal H. Karpat’a Göre Türkiye’de Modernleşme ve Demokrasi Sorunları. (Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013).
Turgut Cebeci, Naciye. “Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Mezunu Bir Ressam: Hüsnü Yusuf”, Millî Saraylar Sanat, Tarih ve Mimarlık Dergisi, 19 (2020), 47-67.
Ulu, Cafer. “1416 Sayılı “Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun” ve Cumhuriyetin İlk Yıllarındaki Uygulamaları”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), 7/XVII (2014), 495-525. DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh424.
Uluçay, Çağatay. Yüksek Mühendis Okulu (Yüksek Mühendis ve Yüksek Mimar Yetiştiren Müesseslerin Tarihi), (İstanbul: Berksoy Matbaası, 1958).
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2024 Nazime Tamdoğan
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
Dergimizde yayımlanan makaleler, 