Endülüs'te Tıp Bilimi
Anahtar Kelimeler:
Tıp Tarihi, Zehrâvî, Zühr Ailesi, İbn Cülcül, Endülüs, Hastane, İbn BaytarÖzet
Müslümanlar, 711'de Tarık b. Ziyad’ın (ö. 102/720) öncülüğünde İspanya’nın fethine başlamışlar, Belatüşşüheda (114/732) Savaşında Franklara yenilmeleriyle ilerlemeleri durmuş ve bu bölgede varlıklarını yaklaşık sekiz yüzyıl devam ettirmişlerdir. İspanya’da yönetime hâkim oldukları dönemde Müslümanlar eğitim-öğretime oldukça önem vermişler eğitimin bir parçası olan tıp bilimine de önemli katkılar sağlamışlardır. Temel eğitimini tamamlayan öğrencilerden tıp alanında okumak isteyenler, medreselerdeki tıp eğitimine veya müstakil olarak açılan ve ‘bimaristan’ (hastane) olarak isimlendirilen kurumlarda eğitimlerine devam etmişlerdir. Tıp alanındaki çalışmalar için günümüzün fakülte hastaneleriyle benzer özellikte kurumlar oluşturmuşlar, yine buralarda eğitim için yeterli miktarda kitaplardan oluşan kütüphaneler kurmuşlardır. Dersliklerde teorik tıp eğitimi alan öğrenciler, uzman doktorların gözetiminde düzenli olarak hastaları ziyaret etme, hekimlerle beraber ilaç hazırlama, maket, kadavra ve hayvanlar üzerinde deneyler yapma vb. etkinliklerle pratik eğitimler almışlardır. Hastaları muayene ederken onlara nasıl davranmaları gerektiği konusunda da uzman doktorlar eşliğinde uygulamalı eğitimlere katılmışlardır. Tıp alanındaki bütün eğitimlerini tamamlayan öğrenciler daha sonra doktorluk yapabilmek için imtihana tabi tutulmuşlardır. Bu şekilde tıp okuyan ve eğitiminde başarılı olanlar diploma almaya ve doktorluk mesleğini icra etmeye hak kazanmışlardır. Tıbbî sahada ortaya konulan bu eğitim ve uygulamalar Endülüs Müslümanlarının tıp alanında da ne derece üstün bir noktaya ulaştığını göstermesi bakımından dikkat çekicidir.
Tıp eğitimine önem verildiği gibi, hastaların tedavi olacağı hastanelerin yapımı ve giderlerinin karşılanması konusunda da Müslüman idareciler ile zenginler gönüllü olarak adeta birbirleriyle yarışmışlardır. Hastane çalışanlarının maaşlarını, hastaların tedavi giderlerini ve hastanenin diğer masraflarını karşılamak üzere vakıflar kurmuşlar, bu vakıflar aracılığıyla hastalara din, dil, ırk, zengin-fakir ayrımı yapmaksızın ücretsiz tedavi hizmeti sunmuşlardır. Böylesine başarılı bir tıp eğitiminin verildiği ve tedavi uygulamalarının yapıldığı bu dönemde Endülüs’te tıp alanında önemli bilim insanlarının yetiştiği görülmektedir. Örneğin Ebü’l-Kâsım Halef b. Abbâs ez-Zehrâvî (ö. 404/1013) bunlardan olup onun kaleme aldığı “Kitâbü’t-Tasrîf” adlı eser geniş muhtevası ve Avrupa’da en çok rağbet gören tıp kitaplarından olması yönüyle dikkat çekicidir. Zehrâvî dışında İbn Cülcül (ö. 384/994), İbn Rüşd (ö. 595/1198) gibi önemli hekimler de burada yetişmiştir. Göz, ortopedi, dâhiliye, cerrahi gibi tıp alanlarında önemli eserler yazılmış ve bunların bir kısmı uzun yıllar Batı'daki üniversitelerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Ayrıca bazı ailelerin (ör.: Zühr ailesi) üç dört nesil babadan oğula tıp mesleğini birbirlerine öğreterek icra ettiklerine şahit olunmaktadır. Aynı zamanda ilaç hazırlama konusunda ciddi çalışmalar yapılmış, bitkilerden yapılan karışımların hasta tedavisinde ortaya koyduğu olumlu etkiler çok önemsenmiştir. Bugün hekimlik ve eczacılık ayrı ihtisas sahaları olmasına rağmen o dönem tıp faaliyetlerinde hekimlik ile eczacılığın birleştirildiği görülmektedir. Örneğin İbn Baytar derin eczacılık bilgisiyle hekimliği bir üst seviyeye çıkaran önemli bir botanikçidir. Bu makalede Endülüslü Müslümanların tıp alanında yaptıkları çalışmalar; “Endülüs’te Tıp Bilimi”, “Endülüs’te Yetişen Hekimler ve Yaptıkları Önemli Çalışmalar”, “Botanik Bilimi ve İbn Baytar”, Endülüs’te Hastaneler” şeklinde dört ana başlık halinde ele alındı. Müslümanların eğitime verdikleri önem, tıp eğitimi alanındaki faaliyetleri, yetiştirdikleri önemli hekimler ve çalışmaları ortaya konulmaya çalışıldı. Ayrıca hastanelerin kurulması ve sunduğu hizmetler, tıp alanında oluşturdukları bilgi birikiminin Batı'ya aktarılması ve bu zaman diliminde Avrupa’nın tıp alanındaki durumu hakkında genel bir tespit ve değerlendirme yapılmıştır. Endülüslü Müslümanların bu alandaki çalışmaları daha önce de bazı yönleri ile araştırmalara konu edilmiş olmakla birlikte, tıbbî faaliyetleri ile ilgili genel ve geniş kapsamlı bir çalışma olmadığından bu çalışmamızın böyle bir boşluğu doldurma konusunda yararlı olacağını düşünmekteyiz.
Referanslar
Adıgüzel, Cumhur Ersin. “Endülüs’te Bir Tabip Ailesi Beni- Zühr”. Ortaçağ Araştırma Dergisi 3/1 (2020), 137-151. https://dergipark.org.tr/tr/pub/oad/issue/55227/730318
Akkavi, Ruhab Hıdır, el-Mucez fi Tarihi’t-Tıb inde’l-Arab, Beyrut: Daru’l-Manahel, 1995.
Akpınar, Cemil. “Gafiki, Muhammed B. Kassum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/282-283. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Arslantaş, Nuh. Emeviler Döneminde İslam Dünyasında Yahudiler. İstanbul: İz Yayınları, 2016.
Bakır, Abdulhalık. “Ortaçağ İslam Dünyasının Olgunluk Çağında Tıp Kültürü ve Çalışmaları”. Tarih İncelemeleri Dergisi 31/1 (2016), 35-76.
Bakkal, Ali. “İslam Tarihinde ” Doğu-Batı İlişkisinin Entelektüel Boyutu İbni Rüşd’ü Yeniden Düşünmek”. Cumhuriyet üniversitesi İlahiyat Fakültesi 2 (2009), 457-468.
Baltacı, Cahit. İslam Medeniyet Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları no:197, (2016).
Baş, Eyüp (ed.). İslam Tarihi, Özdemir, Mehmet. “Batı Emevileri (Endülüs)”. Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
“İslam Medeniyetinin Dünya Medeniyet ve Bilimine Katkısı”. Öztürk, Eyüp. İslam Medeniyet Tarihi. Ankara: Grafiker Yayınları, 2017.
Beşri, Said Abdullah Salih, El-Hayatü’l-ilmiye fi Ahdi’l-Hilafeti fi Endülüs (h.316-422/ m.928-1030), Mahadu’l-Buhusu’l-İlmiye ve İhyau’t-Turasi’l-İslamiye, (h.1410).
Becerik, Sema. Nizam, Nejat. “Periodontal Cerrahide Kullanılan Dikiş Teknikleri Ve Materyalleri: Derleme”. Ege Üniversitesi Diş hekimliği Fakültesi Dergisi 38 3 (2017), 140-150, DOI: 10.5505/eudfd.2017.96658
Bozkurt, Birgül. “Endülüslü Düşünürlerin İbn Sina’ya Bakışı”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2017/1), 159-188.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-Saḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
Çağrıcı, Mustafa. “İbn Meymun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/194-197. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Çapan, Fatma. “İslam Dünyasında Bimaristanlar ve Gelişim süreçleri”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü Araştırma Makalesi 18/3 (2019), 1205 – 1219. https://doi.org/10.21547/jss.492008
Çelebi, Kâtip. Keşfu’z-Zunun an Esami’l-Kütub ve’l-Funun. 2. Cilt Bağdat: Mektebetü’l-Mesna, 1359/1941.
Çetindal, Erol. Endülüs’te Yetişen Müslüman Bilim Adamları ve Bilim Dünyasına Katkıları, Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019. http://earsiv.kastamonu.edu.tr: 8080/xmlui/handle/123456789/1068
Doğan, Hatice. İbn Meymun’un Hayatı, Eserleri ve Delaletü’l-Hairin Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
Dokgöz, Derviş. İsmail Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-Beyân Tefsirindeki Usûlî ve Fıkhî Görüşleri. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
Düveydar, Hüseyin Yusuf, El-Müctemau’l-Endulusi fi Asri’l-Emevi (h.138-422/m. 755-1030), Matbaatu’l-Hüseyni’l-İslamiyye, 1994.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünen, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
Ebu’l-Kasım, Sâid b. Ahmed b. Abdurrahman b. Muhammede’l-Endelüsî. et-Taʿrîf bi-Tabaḳāti’l-Ümem ve Ulemâihâ ve Nubezin min Teâlifihim ve Ahbârihim. çev: Ramazan Şeşen, İstanbul: Acar Basım, 2014.
Hitti, K. Philip. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev: Salih Tuğ, 3. Cilt, İstanbul: İfav Yayınları, 1995.
Hunke, Singrid. Avrupa'nın Üzerine Doğan İslâm Güneşi, çev. S. Sezgin, İstanbul: Bedir Yayınları, 1972.
Huveyri, Mahmud Muhammed el-, Mısır fi Usuri’l-Vusta min Asri’l-Mesihi Hatta Fethi’l-Osmani, El Mektebetü’l-Mısri, Kahire.
Hüseyin, Hamdi Abdu’l-Munim Muhammed, et-Tarihu’s-Siyasi ve’l-Hadari Li’l-Mağribi ve’l-Endülüsi fi Asri’l-Murabitin, Daru’l-Marifeti’l-Camia, (1997).
İbn Cülcül, Süleyman b. Hassan. Tabakâtu’l-Ettıba’ ve’l Hükemâ. thk. Fuad Seyyid. Kahire: Ma’hedi’l-İlmî el-Fransîli’l-Âsâri’ş-Şarkiyye, 1374/1955.
İbnü’l-Ebbar, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Ebî Bekr b. Abdillâh b. Abdirrahmân b. Ahmed b. Ebî Bekr. et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla. thk. Abdusselam el- Heras. Lübnan: Daru’l- Fikre, 1415/1995.
İbn Ebi Usaybia, Muvaffakuddin. Uyûnü’l-Enbâʾ fî Tabaḳāti’l-Eṭıbbâ. thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: Daru mektebeti’l-Hayat, 1384/1965.
İbn Fazlullah el-Ömerî, Şihâbüddîn (Ebü’l-Abbâs) Ahmed b. Yahyâ. Mesâlikü’l-Ebṣâr: Memâlikü Mıṣır ve’ş-Şâm ve’l-Ḥicâz ve’l-Yemen. 22. Cilt, Kahire: Ebu Dabi Mecmau’s-Sakafi, 1405/1985.
İbn Hallikan, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefayatu’l-A’yan ve Enbâi Ebnai’z-Zamân. 4. Cilt thk. İhsan Abbas. Beyrut: Daru’s-sadr, 1414/1994
Karlığa, H. Bekir. “İbn Rüşd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/257-288, İstanbul: TDV Yayınları 1999.
Kâhya, Esin. “Zehrâvî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/189-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Kaya, Mahmut. “İbn Zühr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/469-472. İstanbul: TDV Yayınları, 1999; “İbn Vafid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/436. İstanbul: TDV Yayınları, 1999; İbnü’l Baytar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/526-527. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Kaygusuz, Sedat. Özdeş Emre. “Prof. Dr. Fuat Sezgin ve İslam’da Bilim Teknik ve Tıbba Bakış”. Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 21/3 2019.: 436-438. https://doi.org/10.24938/kutfd.668034
Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî el- (ö. 646/1248), İḫbârü’l-ʿulemâʾ bi-aḫbâri’l-ḥükemâʾ, thk. Julius Lippert, Berlin, 1908.
Kınağ, Mustafa. “İbn Cülcül”. İslam Medeniyetinde Bilim Öncüleri. Azimli Mehmet (ed.). (proje ed.). Gençel Efe Zehra 9. Cilt. İstanbul: Mana Yayınları 2021.
Kutluer, İlhan. “İbn Tüfeyl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/418-425. TDV Yayınları, İstanbul: 1999.
Kütübi, Ebû Abdillâh Salâhuddîn Muhammed b. Şâkir b. Ahmed el-Kütübî ed-Dârânî ed-Dımaşkī. Fevâtü’l-Vefeyât. 2. Cilt, thk. İhsan Abbas. Beyrut: Daru’s-Sadr 1392/1973.
Makkari, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî. Nefḥu’ṭ-Tîb min Ġuṣni’l-Endelüsi’r-Raṭîb ve Ẕikru Vezirihâ Lisâni’d-Dîn İbni’l-Ḫaṭîb. 3. Cilt. thk. İhsan Abbas, Beyrut: Daru’s-Sadr, 1404/1984.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-Ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
O'Leary, De Lacy, İslam Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, çev: Hüseyin Gazi Yurdaydın, Yaşar Kutluay, Editör: Mehmet Azimli, (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018),
Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
“Endülüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/211-225. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Öztürk, Levent. İslam Dünyasında Hastaneler. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
İslam toplumunda Hıristiyanlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
Safedi, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. Kitâbü'l-Vâfî bi'l-Vefeyât. 13. Cilt. thk. Ahmet Arnavuti. Turki Mustafa. Beyrut: Daru İhyau’t-Turas 1420/2000.
Suyuti, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Hüsnu’l-Muhâdara fî Târîhi Mısır ve’l- Kahire. 1. Cilt. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. nşr. İsa El-Babi el-Halebi. Mısır: Daru İhyai’l-Kutubi’l-Arabiyye 1386/1967.
Şanal, Enes. “Endülüs Gayrimüslimlerinin Siyasi ve Sosyokültürel Faaliyetleri”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 2/2 (Aralık 2019), 196-213. https://dergipark.org.tr/tr/pub/oad/issue/51035/620967
Şenel, Samet. “İbn Zühr”. İslam Medeniyetinde Bilim Öncüleri, proje ed. Azimli Mehmet. Ed. Gençel Efe Zehra. 9. Cilt. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
Şeyban, Lütfü. Endülüs. İstanbul: Albaraka Türk Yayınları 42/11, 2014.
Şeyban Lütfü. “Endülüs Medeniyeti”. İslam Medeniyet Tarihi, ed. Azimli Mehmet. Ankara: Bilay Yayınları, 2018.
Terzioğlu, Arslan. “Bimaristan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/163-168. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Tirmizî, Ebû Îsa Muhammed b. Îsa b. Sevre, (279/892), Sünenü’t-Tirmizî. thk. Muhammed Nâsiruddin Elbânî. Mektebetü’l-Meârif, Riyâd, ts.
Topaloğlu, Yüksel. “Zehrâvi”, İslam Medeniyetinde Bilim Öncüleri, Proje editörü: Mehmet Azimli, Kitap Editörü: Zehra Gençel Efe, (İstanbul: Mana Yayınları, 2021), 68-75.
Toprak, M. Faruk. “İspanya’da Gayrimüslimlerin Endülüs İslam Kültürüne Katkıları”. İstem Dergisi. 7/14. Aralık 2019, 377-382
Ubudi, Casım el-, Cengiz Tomar. “İbnu’l-Hatib, Lisânüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/74-76. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Uçar, Anastasiya. Risaletü’l-Ğufran ve İlahi Komedya Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Arap Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2019. 2502150004.
Uçar, İlyas, “Hz. Peygamber Zamanında Medîne’de Ortaya Çıkan Hastalıklar ve Tedavi Yöntemleri”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8, (Eylül/2017), 196-218
Uçar, Metin. H. Halit Atlı. Burhanettin İlter. Mesut Budak. “Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar”. Koordinatör, Kevser Topkar. İstanbul: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları, 2017.
Yetmiş, İlknur. İbn Cülcül’ün Tabakâtu’l-Ettıba ve’l-Hükemâ Adlı Eseri ve İslam Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Zehrâvî, Ebü’l-Kāsım Halef b. Abbâs ez- (ö. 404/1013), et-Taṣrîf li-men ʿaceze ʿani’t-teʾlîf, thk. Abdullah Abdu’r-Rezzak Mesud es-Said, Amman: Vizaretu’s-Sekafe, 1421/2001.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2022 Hilmi Keleş
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
Dergimizde yayımlanan makaleler, 