Asr-ı Saadet’te İlk Bîmâristan Örnekleri ve Hanım Sağlıkçılar
Anahtar Kelimeler:
islam tarihi, asr-ı saadet, tıp, tedavi, hastaneÖzet
Hz. Peygamber ve ashâbının yaşadığı dönem olan Asr-ı Saadet, tıp konusundaki gelişmeler ve olaylarla da kendisini belli etmiştir. Câhiliyye olarak bilinen peygamberlik öncesinde tıbbî hizmetler geleneksel usuller ve kâhinlerin uyguladıkları tedavilerle sürüp giderken İslâm’ın yayılmaya başlaması ile farklı bir boyuta yükselmiştir. Tıp konusundaki gelişmelere Cündişapur tıp akademisinden mezun olan Hâris b. Kelede isimli Tâifli bir hekimin de büyük katkısı olmuştur. Hz. Muhammed, adı geçen bu hekime oldukça değer vermiş ve onun müşrik kimliğine rağmen dostlarından Sa’d b. Ebû Vakkâs’ı ona muayene ettirmiştir. İslâm’ın tebliği ile birlikte bu sürece Müslüman kimliği ile yeni aktörler de dâhil olmuş, bunlar arasında kadınlar da önemli bir yer edinmişlerdir. Bu makalemizde ele alınacak olan kadınların sürece verdikleri destek ise pek çok alanda kendisini göstermiştir. Mekkelilerin baskısı nedeniyle Habeşistan’a hicret edenler arasında bulunan Esmâ bnt. Umeys gibi hanımlar burada edindikleri tıbbî tecrübeleri Medine’ye gelince buradaki Müslümanların hizmetine sunmuş, belli hastalıklar için yaprak ve zeytinyağından ilaçlar da imal etmişlerdir. Bu dönemde sağlık hizmetleri evlerde ve savaş meydanlarında verilmiş, yaralıların tedavisinde takip edilen basit usuller tıbbi tedavi sürecinin anlaşılmasına katkı sağlamıştır. Özellikle Uhud Savaşı gibi başta Hz. Muhammed olmak üzere pek çok Müslümanın yaralandığı olaylar, bu hanımların sağlıkçı kimliklerini ön plana çıkarmıştır. Allah Resûlü’nün kızı Hz. Fâtıma ve eşi Hz. Aişe’nin de aralarında bulunduğu bu hanım sahabîler, yaralıları tedavi etmekten su dağıtmaya kadar savaş sonrasının zor zamanlarında hemşire kimlikleri ile ön plana çıkmışlardır. Bunun yanında Medine’deki mescitte kurulan bir çadır hastane, İslâm hastane geleneğinin oluşmasında ilham kaynağı olduğu gibi Hendek Savaşı’nda yaralıların tedavisinde etkin bir rol de üstlenmiştir. Kadınların yaptıkları doğum esnasında aktif görev yapan ebelerden, kadın sünneti olarak bilinen bölgeye mahsus cerrahi operasyonlarda yine hanım sağlıkçılar aktif rol almışlardır. Bu da İslâm tıbbının gelişmesine ve belli esaslara bağlanmasında önemli bir unsur olmuştur.
Referanslar
Belâzurî. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1959.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Zuheyr b. Nâsırunnâsır. Beyrut: Dâru Tavki‘n-Necât, 1422/2001.
Bündârî, Kıvâmüddin Feth b. Ali. Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-usra: Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi. çev. Kıvâmüddin Burslan. İstanbul: TTK Yayınları, 1943.
Dîneverî, Ebû Hanîfe. Ahbâru’t-Tıvâl. thk. Abdülmun’îm Âmir. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1960.
Ebû Şâme el-Makdisî. er-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye. thk. İbrahim Zeybek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1997.
Eren, Mehmet. “Ümmü Râfi`”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/327. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Fahd, Toufic. La Divination Arabe. Strasbourg: Universite de Strasbourg, 1966.
Fencûrî, Ahmed Şevki. İslam'da İlk Hemşire Hanım Sahabi Rufeyde. çev. Taceddin Uzun. Konya: Tekin Kitabevi Yayınları, 1992.
Frye, R. N. “The Political History of Iran Under the Sasanians”. The Cambridge History of Iran, 3/1, (1968), 153-162.
Gürkan, Salime Leyla. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/155-157. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Halife b. Hayyât. Târîhu Halife b. Hayyât. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1397.
Hamarneh, Sami. “Development of Hospitals in Islam”. Journal of the History of Medicine, 17 (1962), 366-384.
Hamîdullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2004.
Hitti, Philip K. A Short History of the Near East. Princeton: D. Van Nostrand Company, 1965.
Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
Isfahânî, İmâdüddin Kâtib. Hurûbu Selahaddîn ve Fethu Beyti’l-Makdîs. b.y., Dâru’l-Menâr, 1425-2004.
İbn Abdilber el-Kurtubî. el-İstîâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1412/1992.
İbn Asâkir. Tarîhu Dımaşk. thk. Amr b. Ğarâme el-Amrî. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
İbn Ebû Usaybia, Muvaffakuddîn. Uyûnü’l-Enbâ fî Tabakâti’l-Etıbbâ. thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: Mektebetü’l-Hayât, ts.
İbn Hacer el-Askalânî. el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe. thk. Âdil Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
İbn Hacer el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Muhibbüddin el-Hatîb vd. Kahire: y.y., 1407/1986-87.
İbn Haldun. Kitâbü’l-İber ve Dîvânu Mübtede’ ve’l-Haber fî Tarîhi’l-Arab ve’l-Berber ve Âsirihim min Zevi’ş-Şe’ni’l-Ekber. thk. Halil Şahâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1985.
İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zaman. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sadr, 1900-1904.
İbn Hişâm. es-Sîretu’n-Nebeviyye. thk. M. es-Sekkâ-İ. Ebyârî-A. Şelbî. Kahire: y.y. 1375/1955.
İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullah et-Türkî. b.y., Dâru Hicr, 1418/1997.
İbn Manzûr. Muhtasar-ı Târih-i Dımaşk. thk. Ruveyha en-Nahhâs vd. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1402/1984.
İbn Miskeveyh. el-Hikmetü’l-hâlide. nşr. Abdurrahman Bedevî. Kahire: Mektebet el Nahdat al-Mısrıyye, 1952.
İbn Sâ’d. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
İbn Şeddâd, İzzeddin. el-A’lâku’l-Hatîre fî Zikri Ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. b.y., y.y., ts.
İbn Tağrîberdî. en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûk Mısr ve’l-Kahire. nşr. M. Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1992.
İbn Vâsıl. Müferrücü’l-Kurûb fî Ahbâri Benî Eyyûb. thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl vd. Kahire: el-Matbaatu’l-Emîriyye, 1377/1957.
İbnü’l-Adîm. Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. by: Dâru’l-Fikr, ts.
İbnü’l-Adîm. Zübdetü’l-Haleb fî Târîhi Haleb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
İbnü’l-Cevzî. el-Muntazam fî Tarihi’l-Mülûk ve’l-Ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
İbnü’l-Esîr, İzzeddin. Üsdü’l-Ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammeed Muavviz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-Tarih. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmûrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1417/1997.
Kalkaşendî. Subhu’l-A’şâ fî Sınaâti’l-İnşâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, ts.
Karakuş, Abdulkadir. “Bir Müfessir Olarak Hz. Âişe”. Her Dem Kadın. ed. Gülşen İstek. 169-195. İstanbul: Beyan Yayınları, 2021.
Kettânî, Muhammed Abdülhay. et-Terâtîbü’l-İdâriyye, Hz. Peygamber’in Yönetimi. çev. Ahmed Özel. İstanbul: İz Yayınları, 2003.
Keykâvus b. İskender. Kabusname. çev. Mercimek Ahmet. nşr. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi Yayınları, 1975.
Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyin. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meâdinü’l-cevher. nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: Matbaatu‟s-Saâde, 1367/1948.
Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. nşr. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1403-13/1982-92.
Mustafa Adem. Fetâve’l-Mer’eti’l-Müslimîn. Kahire: Müessesetü Zâd, 1433/2012.
Müslim, Ebü'l-Hüseyin Müslim b. el-Haccac. Sahih-i Müslim. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1955.
Nizâmî-i Arûzî. Çehâr Makāle. çev. Abdülbâki Gölpınarlı. nşr. Süheyl Ünver. İstanbul: İÜ Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1936.
Nüveyrî. Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Vesâik, 1423.
Öztürk, Cemil. Türk Tarihi ve Kültürü. Ankara: Pegem Akademi, 2011.
Sahâvî, Şemseddin. Fethu’l-muğîs bi-şerhi elfiyyeti'l Hadîs. nşr. Ali Hüseyin Ali. Beyrut: y.y., 1412/1992.
Sayılı, Aydın. “The Emergence of the Prototype of the Modern Hospital in Medieval Islam”. Studies in History of Medicine, 4/2 (1980), 112-118.
Sıbt İbnü’l-Acemî. Kunûzü’z-Zeheb fî Târîh-i Haleb. Halep: Dâru’l-Kalem, 1417.
Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-Zamân fî Tevârîhi’l-A’yân. thk. Muhammed Berekât vd. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
Taberânî. el-Mu’cemü’l-kebîr. nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk (Târîhu’t-Taberî). Beyrut: Dâru’t-Turâs 1387.
Tirmizî, Muhammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir vd. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 1414/1994.
Vâkıdî. el-Meğâzî. thk. Marsden Jones. Beyrut: Dâru’l-A’lemî, 1409/1989.
Watt, W. Montgomery. Hazreti Muhammed Peygamber ve Devlet Adamı. çev. Erdem Türközü. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
Watt, W. Montgomery. Hz. Muhammed Mekke’de. çev. Süleyman Kalkan. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2016.
Yâkût el-Hamevî. Mu’cemü’l-Büldân. thk. Ferîd Abdülazîz el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
Yılmaz, Fatih Mehmed. Peygamber Günlerinde Sosyal Hayat ve Aile. Konya: Yediveren Yayınları, 2019.
Zehebî. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaûd. b.y., Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2022 Nadir Karakuş
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
Dergimizde yayımlanan makaleler, 